İnsan hayatında birer rehber olan sözlükler dil edinimi, kültür, tarih, eğitim, bilim, sanat ve pek çok alan açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü sözlükler bir dilin anlaşılmasını sağlayan, gerek kültür gerekse tarih özelliği taşıyan ve aynı zamanda nesilden nesile köprü vazifesi gören önemli eserlerdir. Dönemlerin bir bakıma birer aynası durumunda olan sözlükler, elimizin altında bulunan en temel eserlerdir. Bu eserler, insanların herhangi bir durum, bir olay karşısında düşüncelerini yansıtan, bir bakıma olayları karakterize eden en önemli kaynaklardır.
Okul çağına gelen her bir birey ana dilini geliştirmek için aynı zamanda anlamını bilmediği sözcükleri kendi sözcük varlığına katabilmek için mutlaka sözlüğe bakmış, sözcüklerin anlamlarını araştırmıştır. Herhangi bir bilim dalıyla uğraşan kimse, gerek kelimenin anlamını gerek etimolojik açıdan kökenini gerek kelimenin yazılışı ve söylenişi konusunda merak ettiklerini mutlaka sözlüklerin sayfalarını karıştırarak bilgilere ulaşmıştır. Bundan dolayı sözlükler, hayatımızın her döneminde elin altında bulunması gereken eserlerdir.
Bir sözlükte dilin bilimsel tasviri, dilin tarihi, çağdaş yapısı, alıntı kelimelerin izahı, eski ve kullanım dışı olan kelimeler; ayrıca, bilginin sistemleşmesi, gerçeğin detaylı bir şekilde incelenmesi, herhangi bir dilde konuşan toplumun tarihi ve kültürü gibi oldukça farklı bilgileri bulmak mümkündür. Bir dilin kelime hazinesinin zenginliğini toplu bir biçimde biriktiren sözlükler, bir toplumun tarihi hafızasını, onun taşıyıcısını bir araya toplar. Böylece sözlükler, tarihi ve kültürel dönemin bozulmasını, toplum değerlerinin kaybedilmesini engelleyen birer geçici engel olarak karşımıza çıkmaktadır (Aliyeva 2009, 468).
Tarihte insanoğlunun ilk sözlüğü ortaya koyduktan günümüze gelene kadar binlerce sözlük yazılmıştır. Bu sözlükler, dillerin sözvarlığının yanı sıra insanoğlunun binlerce yıllık bilgi ve birikimini günümüze kadar ulaştırabilmiştir. Bununla birlikte gerek doğu dünyasında gerekse batı dünyasında eski ve köklü bir sözlük bilimi geleneği olduğunu gösteren önemli sözlükler hazırlanmıştır. Böyle bir geleneğin doğuşunda milletlerarası ilişkilerin ve karşılıklı anlaşma ihtiyacının etkili olduğu anlaşılmaktadır. Ancak birçok alanda olduğu gibi sözlük bilimi alanında da en önemli gelişmeler XIX. yüzyılda olmuştur (Aydın 2007, s. 107). Şunu da belirtmek gerekir ki sözlükbilim alanında en önemli sonuçlar, en önemli tecrübeler ise XX. yüzyılda elde edilmiştir.
Sözlüklerin artması, sözlüklerin çeşitliliğini de beraberinde getirmiştir. Sözlükbilimde en önemli rolü sözlük türleri oynamaya başlamıştır. Bu sözlükler türleri genel olarak a. Dilbilim sözlükleri, b. Psikolojik sözlükler, c. Sosyolojik sözlükler, ç. İşaret bilimi sözlükleri olmak üzere dört grupta incelenmiştir. XX. yüzyılın 70-80’li yıllarda da bir teorik disiplin olarak eğitici ve ilim ve teknik sözlükbilimi şekillenmişti.
Ele aldığımız ve genel olarak tanıtmaya çalıştığımız terim sözlüklerinden biri de Müfit Kömleksiz, Akmatali Alimbekov, Ayhan Çelikbay’ın ortaklaşa hazırladıkları “Talim-Tarbiya Terminderinin Çeçmeleme Sözdügü: Kırgızça-Türkçö-Orusça-Anglisçe” [Açıklamalı Eğitim Terimleri Sözlüğü: Kırgızca-Türkçe-Rusça-İngilizce] adlı eserdir. Bu eser, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi tarafından Bişkek’te Türk Dünyası bilim literatürüne 2002 yılında kazandırılmıştır.
Ahmet Buran’ın dediği gibi “Bilim, terimlerle yapılır ve terimler; “Bilim, teknik, sanat, spor, zanaat gibi çeşitli uzmanlık alanlarının kavramlarına verilen sınırlı ve özel anlamdaki adlardır” (Buran, 2015: 10). Yazarların da “Önsöz” bölümünde belirttikleri gibi, “Eğitim, bir bilim dalı olarak, geçtiğimiz yüzyılın ortalarından beri büyük bir gelişme göstermiştir. Eğitim alanındaki bu gelişmeler, birçok yeni terimin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Özellikle eğitim alanındaki bilimsel bilgilerin paylaşılabilmesi, çeşitli dillerde bu terimlerin karşılıklarının bulunması zorunluluğunu da getirmiştir” (Kömleksiz, Alimbekov, Çelikbay, 2002: XIX). Şüphesiz ki bu tür sözlükler, eğitim bilimlerin alanına özgü temel kavramları açıklayarak mesleki hayatında hem öğretim elemanlarına hem öğretmenlere hem öğretmen adaylarına hem de bu alanla ilgili diğer kişilere kılavuzluk yapmak için hazırlanan önemli eserlerdir.
On aylık ortak bir çalışma neticesinde hazırlanan 516+xx sayfalık bu sözlüğün hazırlama aşamaları yine eserin “Önsöz” bölümünde belirtilmiştir. Bu bilgilere göre, ilk aşamada yazarlar, eğitim alanında yaygın bir şekilde kullanılan, yaklaşık olarak 1300’ü Türkçe, 200’ü Kırgızca olmak üzere 1500 eğitim terimi belirlemişlerdir. Türkçe eğitim terimlerine İngilizce karşılıkları da vermişlerdir. Yazarlardan Prof. Dr. Akmatali Alimbekov, Türkçe eğitim terimlerinin Kırgızca karşılıklarını yazmıştır. Yazarlar her bir terimin tartışmasını yaparak dilbilimci Prof. Dr. Salican Cigitov’un önerileriyle birlikte Kırgızca terimlerinin ilk biçimlerini belirlemişler. Bu ilk biçimler ayrıca Kırgız Eğitim Enstitüsünde hem Kırgız dili, hem de eğitim alanında çalışan uzmanlarla, daha sonra Bişkek’te hizmet-içi eğitim kursuna katılan okul müdürleri ve öğretmenlerle tartışılmıştır. Terimlere son şekiller verilerek bu terimlerin Prof. Dr. A. Alimbekov tarafından ayrıca Rusça karşılıkları da yazılmıştır.
Prof. Dr. A. Alimbekov tarafından belirlenen Kırgızca terimlerinin Türkçe karşılıkları Yrd. Doç. Dr. Ayhan Çelikbay tarafından; İngilizce karşılıkları ise değişik kaynaklar taranarak hazırlanmıştır. Sözlükteki İngilizce terimleri Doç. Dr. Feza Tansuğ incelemiştir.
Müfit Kömleksiz, Akmatali Alimbekov, Ayhan Çelikbay’ın ortaklaşa hazırladıkları “Talim-Tarbiya Terminderinin Çeçmeleme Sözdügü: Kırgızça-Türkçö-Orusça-Anglisçe” [Açıklamalı Eğitim Terimleri Sözlüğü: Kırgızca-Türkçe-Rusça-İngilizce] adlı eseri 6 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde 520’yi aşkın Kırgızca açıklamalı eğitim terimleri, ikinci bölümde Türkçe açıklamalı eğitim terimleri verilmiştir. Üç, dört, beş ve altıncı bölümlerde ise, 1500’ü aşkın eğitim terimi sırasıyla Kırgızca, Türkçe, Rusça ve İngilizce dizinler olarak yer almaktadır. Dizinlerde bir dildeki terimlerin diğer dillerdeki karşılıkları verilmiştir. Okuyucu, bu dört dilden birine bakarak, bir terimin diğer dillerdeki karşılığını rahatlıkla bulabilir. Ayrıca, dizinlerde, okuyucuya seçenek olması açısından eş anlamlı sözcükler birlikte verilmiştir (Kömleksiz, Alimbekov, Çelikbay, 2002: XIX-XX).
Müfit Kömleksiz, Akmatali Alimbekov, Ayhan Çelikbay tarafından hazırlanan ve Türkiye Türkçesi ile Kırgız Türkçesi arasında karşılıklı eğitim terimleri içeren bu sözlük Türk Dünyası alanında yazılmış önemli bir eserdir. Bu eser, diğer lehçeler için de örnek olup Türk Dünyasında ortak Türkçe terminolojisinde birliğin sağlanmasında örnek teşkil edecektir. Ayrıca bu sözlük, gerek Türkçe Öğretimi gerek Eğitim Bilimleri alanında Öğretim elemanlarının, Millî Eğitim Bakanlığına bağlı olarak çalışan öğretmenlerin başvuru eserlerinden biri olacaktır.
Prof. Dr. Müfit Kömleksiz, Prof. Dr. Akmatali Alimbekov ve Yrd. Doç. Dr. Ayhan Çelikbay’ı bilim ve genel alamda Türk Dünyasına bu değerli çalışmayı kazandırdıkları için kutlar, başarıların devamını dilerim.
KAYNAKÇA
Aliyeva, M. (2009), “Rus Sözlükbilimine Genel Bir Bakış”, Turkish Studies/İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic/Türkoloji Araştırmaları Dergisi, “Sözlük Dosyası”, Sayı 17, s. 467-480.
Aydın, M. (2007), Dilbilim El Kitabı, 3F Yayınları, İstanbul.
Buran, A. (2015), Türklük Bilimi Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara.
Kömleksiz, Müfit, Akmatali Alimbekov, Ayhan Çelikbay. (2002), Talim-Tarbiya Terminderinin Çeçmeleme Sözdügü: Kırgızça-Türkçö-Orusça-Anglisçe / Açıklamalı Eğitim Terimleri Sözlüğü: Kırgızca-Türkçe-Rusça-İngilizce. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları. Bişkek.