Örgütler insanlar tarafından meydana getirilmekle birlikte, yine insanlar için insan ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulurlar (Yüksel, 2000, s:1). En büyük sermayenin bilgi olmaya başlaması ve küreselleşme örgütler arasında rekabeti arttırmaktadır. Örgütün varoluşuna devamı bu rekabeti sürdürebilmesine veya kazanmasına bağlıdır. Kaynakların doğru kullanılması özelliklede örgüt temelini oluşturan insan kaynağının doğru kullanılmasının örgüte rekabet yarışmasında artı puan kazandıracağı bellidir.
Örgütleri temelde yönetim ve iş gören şeklinde iki gruba ayırabiliriz. Tosun geniş anlamda yönetim kavramını, “ortak amaçlara varmak isteyen bir grup insanın işbirliği içinde düzenli ve bilinçli çaba göstermeleri” olarak tanımlamıştır. İş görenler ise “bir örgütte yönetime bağlı olarak çalışan erkek ve kadın elemanların toplamına verilen isimdir (Sabuncuoğlu, 1991, s:16-18).
Rekabet gücünü arttırmak için örgütler öncelikle kendi bünyeleri içinde yarattıkları bilgiye tam olarak hakim olmaları gerekmektedir. Bu bilgi, muhasebe, finansman, üretim, personele ilişkin bilgiler olabilir. Maliyet analizleri, müşteri bilgileri, rakipler hakkındaki bilgiler, sektörel bilgiler ve piyasa bilgileri yöneticiler elinde kullanılmaya hazır birer silah gibidir. İş potansiyelini arttırmak, mali kontrolü doğru yapmak, karar almayı hızlandırmak, etkin ve güvenilir yönetim mekanizması oluşturmak yönetim bilgi sistemi kurmakla yakında ilgilidir (Alıravcı, 2007, s:1).
Oğuztüzün,e göre, “Örgütün temel amaçları doğrultusunda hedeflerini gerçekçi olarak saptaması, bu doğrultuda planlar yapması, planı uygulamaya koyması, işletimsel kararları zamanında ve isabetli alması, işlemleri yürüten birimler arasındaki koordinasyonu sağlaması, doğru bilginin doğru zamanda doğru kişiye aktarılmasına bağlıdır” (Çınar, 1996, s: 9).
VERİ- ENFORMASYON – BİLGİ
Bir örgütte planlama, yöneltme ve denetim gibi fonksiyonları yönetim kademesi yerine getirir ve bunları yerine getirmek için bilgiye ihtiyaç duyulur. Yalnız bilgi ihtiyaç duyulduğunda hemen var edilecek bir yapı değildir. Örgüt içindeki ve dışındaki her şey işlenmeli ve çıkarımlarda bulunulmalıdır. Bilgiye ulaşmada başlangıç, veriler elde etmedir, bunu enformasyon en son olarak ta bilgi izler. Bu kavramlara göz atmamız ve aralarındaki hiyerarşiye değinmemiz bilgiye nasıl ulaşıldığı hakkında daha kolay fikir edinmemizi sağlayabilir (Çınar, 1996):
1. Veri:
Bir araştırmada sonuca varabilmek için gerekli olan ve araştırmacının bilimsel araştırma teknikleri vasıtasıyla elde ettiği, gözlemlenen ve yazımlanan işlenmemiş ilk bilgilere denir. Olgusal ve yargısal veri olmak üzere ikiye ayrılır. Olgusal veri, bir araştırmada birey ve nesnelerin durumu ile ilgili, nesnel sağlamlığı olan veri türüdür. Yargısal veri ise, araştırma konusu bireylerin olgusal nitelikte olmayan görüş, tutum ve davranışları ile ilgili veri türüdür (Kızılçelik ve Erjem, 1992, s: 446). Başka bir tanıma göre de veri; Bir olayı aydınlatmak ya da bir gerçeği ortaya çıkarmak için toplanan materyal, (ölçüm, bilgi, belge, madde vb), olarak tanımlanabilir. Veri ölçüm biçimine göre üç gruba ayrılır. Bunlar, ölçümle belirtilen sürekli veriler, sayısal olarak belirtilen kesikli veriler ve nitelik, (isimsel), olarak belirtilen verilerdir (Sümbüllüoğlu ve Sümbüllüoğlu,, 2000 s: XVI-XVII).
2. Enformasyon:
Enformasyon, düzenlenmiş veri olarak tanımlanabilir. Düzenleme başkaları tarafından yapılmış olup, yalnızca ilgili kişiler tarafından bir anlam taşımaktadır. Nonaka’ya göre enformasyon; yazılı, sözlü veya görsel bir mesajdır.Davenport ve Prusak ise, enformasyon fark yaratan veridir şeklinde tanımlamaktadır (Kulaklı ve Birgün, 2005, s:38)
3. Bilgi:
Nonaka ve Takeuchi’ye göre bilgi, , doğruluğu ispatlanmış inançlardır, Allee ‘de bilgiyi, önceden belirlenen bir dizi sistematik kural ve prosedüre uygun bir biçimde işlenmiş enformasyondur şeklinde tanımlamıştır (Aktan ve Vural, 2007, s:1).
4. Veri- Enformasyon, Bilgi Kavramları Hiyerarşisi:
İnsan kaynaklarının her türlü değişmeyi izleyebileceği bilgi sistemleri kurmaları, örgütle ilgili her türlü karar almada ve uygulamada kolaylık sağlayacaktır. Yalnız karar alırken kullanılacak bilginin elde edilmesi karmaşıklıktan öte etkileşimi gerektirir.
Karar verme, karar verilecek konu hakkında bilgi gerektirir. Kullanacağımız bilgiye erişebilme, karar vericinin kendi sahasına özgün, kullanıcıya göre değişen anlamlar yüklenebilecek veri kümelerini kullanmasını gerektirir ki bu veri kümeleri de enformasyon olarak isimlendirilir. Bir kullanıcı, örgütle ilgili depolanmış ve saklanmış olan her türlü simgesel kayıttan, (veri), kendisi için gerekli olanları seçerek çıkarsamalar yapabileceği kayıt topluluklarını, (enformasyon), değerlendirerek istediği konu hakkında fikirler; (bilgi), edinir.
Görüldüğü gibi anlamsız kayıtlardan karar almaya yani etkili anlamlar çıkarmaya doğru gitmek bilgiye ulaşmayı daha değerli kılmaktadır. Ancak, kararların alınmasında temel taşı olan verilerinde, bilgi kadar değerli olduğu, saklanması ve korunmasının önem gerektirdiği, akıldan çıkarılmamalıdır.
BİLGİ SİSTEMLERİNİN OLUŞTURULMASI
İnsan kaynakları bölümünde bilgi sistemi genellikle operasyonel, (işletimsel), taktik ve stratejik olmak üzere üç düzeyde gerçekleştirilir (Sabuncuoğlu, 2000, s: 283). Parker ve Case’in insan kaynakları bilgi sistemi modelini gösteren çizimleri bu üç düzeyin kapsamlarını daha iyi yansıtmaktadır (Şekil-1).
- 1. İşletimsel Bilgi Sistemleri:
Zack’a göre, işletimsel bilgi yönetimi; yaşanan günlük sorunlara odaklı, genellikle bölümler ve sistemler arasında organizasyonun alt bölümlerinde oluşturulan, dağıtılan, paylaşılan enformasyon temelinde oluşur. Bu aşamada önemli olan insanlarla kullanılan sistemler arasındaki bağlantının sağlanmasıdır (Kulaklı ve Birgün, 2005, s:39).
İşletimsel insan kaynakları bilgi sistemi yöneticilere rutin kararların alımında ihtiyaç duyduğu verileri sağlar. Ücret bordroları bilgi sistemleri, iş görenlerin özlük ve beceri envanterini yansıtan bilgi sistemleri, iş görenlerin performans değerlenmesini yansıtan bilgi sistemleri, iletilmesi ve izlenmesi gereken rapor ve bilgi sistemleri, aday izleme bilgi sistemleri, iş gören devamsızlığı ve devir hızını izleyen bilgi sistemleri bu bilgi sistemleri grubuna girmektedir (Sabuncuoğlu, 2000, s: 283).
- 2. Taktik Bilgi Sistemleri:
İnsan kaynakları yönetimi alanında alınan kararlara temel oluşturan bilgilerdir. İş analizi ve tanımlarına baz oluşturan iş pozisyonlarına ilişkin bilgi sistemleri, eleman seçimi ve yerleştirilmesine temel olacak bilgi sistemleri, ücret ve ödüllendirmeye esas olacak bilgi sistemleri, iş gören eğitim ve gelişiminin planlanması ve yönetilmesine ilişkin bilgi sistemleri bu gruptadır (Sabuncuoğlu,2000,s: 283).
- 3. Stratejik Bilgi Sistemleri:,
Çevreyle ilişki içinde ve rasyonel biçimde insan kaynakları politikasını belirleyen bilgi sistemlerinde oluşur. Yeni yatırım veya yeni pazarlara açılmak gerektiğinde bu amaçlara hizmet edebilecek insan kaynaklarını nitelik ve nicelik olarak planlayan bilgi sistemleri, firma içi ve dışı iş gücü arz ve talebini tanımlayan bilgi sistemleri, yasal prosedürleri içeren bilgi sistemleri, insan kaynakları muhasebe sistemine esas alınacak bilgi sistemleri, gelişme ve kariyer planlamasına ışık tutacak bilgi sitemleri bu gruptadır (Sabuncuoğlu, 2000, s: 283-285).
Şekil-1 “İnsan Kaynakları Bilgi Sistemi Modeli” (Sabuncuoğlu, 2000,s: 284).
BİLGİSAYARA DAYALI BİLGİ SİSTEMLERİ
Bilgi sistemleri teorik olarak manuel olabilse de artık günümüzde bilgi sistemleri bilgisayara dayalıdır (Yegül, 2007, s: 22).
Bilgisayarlara veri işlenebilmesi ve depolanabilmesi onların örgütler için vazgeçilmez olmasına yetmesine karşın dış dünyadaki bilgisayarlarla bağlantı kurabilmesiyle de bilgi paylaşımında çok daha önemli bir yere gelmiştir. Bilgi sistemleri derken bile bilgisayara dayalı sistemin akla gelmesi onun insanlar tarafından ne kadar benimsendiğini göstermektedir.
Bilgisayara dayalı bilgi sistem tipleri şunlardır (Çınar, 1996; Yegül, 2007, s: 24).
- Kayıt-Veri İşleme Sistemleri.
- Yönetim Bilgi Sistemleri.
- Karar destek sistemleri.
- Ofis Otomasyon Sistemleri.
- Yapay Zekâ ve Uzman Sistemleri.
- Üst Yönetim Destek Sistemleri.
- Kayıt-Veri İşleme Sistemleri:
Bir işin yapılması için gerekli günlük rutin muameleleri işleyen ve kaydeden bilgisayara dayalı sistemdir. organizasyonun operasyonel seviyesine hizmet verir. Bu seviyede, görevler, kaynaklar ve amaçlar önceden tanımlanmış kriterlere göre, düşük seviye bir yönetici tarafından verilebilir (Yegül, 2007, s: 24). Bir sistemde çok fazla veri ucuz ve doğru bir şekilde girilebilir (Çubukçu, 2007, s:1).
- Yönetim Bilgi Sistemleri:
Bir örgütün yönetiminde kullanılan bilgilerin işlenmesi ve iletilmesini sağlayan bir sistemdir. Bu sistemin genel özellikleri, Veri/Kayıt işleme fonksiyonlarını desteklemesi (kayıt saklama vb), bütünleşik bir veritabanı kullanması ve fonksiyonel alanların çeşitliliğini desteklemesi. Operasyonel, taktik, ve stratejik seviye yöneticilerin bilgiye kolay ve zamanında erişimini sağlaması. Özellikle yoğun olarak taktik seviye yöneticiler için hizmet sağlaması. Kısmen esnektir ve organizasyonun bilgi ihtiyaçlarındaki değişmeye adapte edilebilmesi. Sadece yetkili şahısların erişimine imkan veren sistem güvenliği sağlaması. Günlük operasyonlarla ilgilenmemesi. Genellikle yapısal kararların desteklenmesine yönelik olması . Yöneticilere değişik raporlar sunması ve öncelikle çevresel ya da dış olaylarla değil büyük ölçüde firma içi olaylara odaklanmasıdır (Yegül, 2007, s:25-26). Yönetim bilgi sistemi açısından temel amaç, üst düzey yönetime bilgi sağlamak değil, gereksiz bilgilerin üst düzey yönetimin masasına gitmesini engellemektir (Çınar, 1996, s: 43).
Yönetim Bilgi Sistemi yöneticiye, karar alma aşamasında kullanacağı bilgileri özetleyen ve seçen ek bir basamak oluşturur. yöneticiye karar almada yapı teşkil edecek çok fazla miktarda veriyi içeren bir sistem olarak tanımlanabilir (Çubukçu, 2007, s:1).
- Karar Destek Sistemleri:
Karar destek sistemleri, yönetim bilgi sistemlerinin yetersiz kalması sonucu ortaya çıkmıştır (Çınar 1996, s: 45). Kullanıcıya yarı yapısal veya yapısal olmayan karar verme işlemlerinde destek sağlamak amacıyla, karar modellerine ve verilere kolay erişimi sağlayan etkileşimli bir sistemdir (Yegül, 2007, s: 28). Bu sistem; kurumların hayati önem taşıyan tüm fonksiyonlarının bir arada ilişkilendirilmesi, yorumlanması ve bunların sonucu olarak yönetimsel bir kararın verilmesini destekler. Kullanıcıya, kararların sonuçlarını irdeleyebilen özel tasarlanmış modeller sağlar (Çubukçu, 2007, s: 1).
- Ofis Otomasyon Sistemleri:
Ertürk’ e göre bilgisayar ve en ileri iletişim araçlarının zamandan, mekandan bağımsız, bütünleşmiş bir şekilde sessiz, süratli ve bilgi amaçlı kullanımı ofis otomasyonu olarak tanımlanmaktadır (Çınar, 1996, s: 41).
Ofis otomasyonu, verileri işleyenlerin, iletişim, koordinasyon faaliyetlerini düzenleyerek ofisteki verimliliklerini artırmayı amaçlayan bilgi teknolojileri uygulamasıdır. Kelime işlemci, yazılı belgeleri oluşturan, görüntüleyen, biçimleyen ve yazıcıya gönderen yazılımlar, elektronik posta ve sesli posta, telefonla haberleşmeye alternatif olarak geliştirilmiş uygulamalar, faks ve bilgisayarlar kullanılarak uzun mesafeli belge kopyalamaları yapma uygulamaları, elektronik takvimler, firmadaki çalışanların zamanlarını ayarlamalarını kolaylaştıran uygulamalar, son yıllarda kullanımı yaygınlaşan görüntülü ve görüntüsüz telekonferans sistemleri uygulamaları ve aynı fiziksel mekanda bir araya gelmeden de toplantılar yapabilme imkanı veren sistemler ofis otomasyon sistemleridir (Yegül, 2007, s:28).
- Yapay Zekâ ve Uzman Sistemleri:
Çözümü uzmanlık gerektiren, herhangi bir problemin çözümünde if-then kurallarını uygulayan, kullanıcıcın doğal dili ile verdiği talimatları kabul eden ve anlam çıkaran yazılımlar, konuşmayı algılayan ve söylenenleri yerine getiren, nesneleri tanımlayabilen, (görme), insanın fiziksel hareketlerini taklit eden yapılar bu sistemin içeriğini oluşturur (Yegül, 2007, s: 28-29).
- Üst Yönetim Destek Sistemleri:
Sayın ve Şen’e göre uzman sistemler, yapay zekâ araştırmalarının belli bir alanda uygulanması sonucu ortaya çıkmıştır. Uzmanların uzman olmayanlara göre daha iyi karar verebildikleri konularda uygulanabilen ve bu alandaki kararları destekleyen bilgisayar programları olarak tanımlanmıştır (Çınar, 1996, s: 47-48). Üst düzey yöneticiler, karar vermek için Üst Yönetim Destek Sistemlerini kullanırlar. Üst Yönetim Destek Sistemleri, yeni vergi yasaları veya rakip firmalar gibi dış olaylar hakkındaki verileri birleştirmeyi ve bunları yönetim bilgi sistemi ve karar destek sisteminden elde edilmiş özet bilgilerle birlikte faydalı hale getirerek üst düzey yöneticilere sunmayı amaçlar (Yegül, 2007, s: 29).
BİLGİ SİSTEMLERİNİN YARARLARI
Günümüzde bilgi sistemleri, örgütlerde doğru kararlar alınmasında kullanılan teknolojiyle iç içe yapılandırılmış sistemlerdir. Temeli doğru kararlar alınmaya çalışılmasına dayanır. Kararların ne için alındığını bulmak bize bilgi sistemlerinin yararlarını ortaya çıkaracaktır. Stair, örgütlerin bilgi sistemlerinden bekledikleri yararları (Sabuncuoğlu, 2000, s: 281-282);
Daha iyi güvenlik ., daha iyi hizmet, rekabet avantajları, daha az hata, daha yüksek doğruluk, daha yüksek ürün kalitesi, daha çok iletişim, artan etkinlik, artan verimlilik, daha etkin yönetim, daha çok fırsat , azalan çalışan ihtiyaçları, azalan maliyetler, finanssal kararlarda daha üstün başarılar, operasyonlar üzerinde daha başarılı denetim, daha başarılı yönetsel karar alma, şeklinde sıralamıştır.
Yönetim kademesi kararlar alırken bireylere yada kurum içindeki birimlere danışarak bilgi edinmeye çalışacaktır. Bilgi sistemleri kabaca kurum için gerekli olan tüm bilgilerin toplandığı bir bilgi havuzudur ve sistem içinde bilgi girişi zamanında ve doğru olarak yapıldığı koşullarda ihtiyaçlara cevap verebilir. Kurulmuş olan otomasyon bilgiye hızlı ve daha az maliyetle ulaşmayı sağlar.
Bilgi sistemleri personel seçiminde başvurular arasında en uygununu seçmede yardımcı olurken, işe alınacak veya halihazırda eldeki personele uygulanmış veya ihtiyaç görülen eğitimlerin yapılması için meydana gelecek zaman kayıplarını ve çıkacak maliyetleri düşürecektir. . Personel fazlalığı veya azlığı kolaylıkla tespit edilebilecek, iş başvuru yapanlardan istenen yeterlilikte olanlar seçilerek personel ihtiyacı kısa zamanda çözümlenecektir.,
Bilgi sistemlerinde tüm mali tablolar karşılaştırmalı olarak görülecek, yeni mali politikalar oluşturmada kolaylıklar sağlayacak, böylece finanssal karar daha az riskle, daha doğru daha kolay alınacaktır. Personele ait her türlü mali işlemler kolaylıkla idare edilebilecektir.
Çalışanların performansları kolaylıkla ölçülebilecek, ihtiyaç halinde terfiler karşılaştırmalı olarak kıyaslanabileceğinden kolaylıkla yapılabilecektir.
Rekabete girdiği örgütler hakkında toplanılan bilgilere ilgili yönetim kademesi en kısa zamanda ulaşabilecek, stratejiler kısa zamanda belirlenecek, uygulanacaktır.
Yönetim birimleri arasında iletişim daha etkili ve verimli olmasını sağlayacak hataların azalmasına neden olacaktır.
Örgütün herhangi bir birimindeki faaliyetlerin tespitinde ve de düzene konmasında, uyumun sağlanmasında kolaylık sağlayacaktır.
Elde edinilen bilgiler istenildiği kadar saklanabilir, istendiğinde kullanılabilir. Yeni bilgiler eklendikçe değişim gözlemlenebilir, ihtiyaçlar daha kolay tespit edilebilir, öncelikler, kararlar hata riski azalacağından daha etkili ve zaman kaybı olmadan yapılabilir.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI BÜTÜNLEŞİK YÖNETİM BİLİŞİM SİSTEMİ, (MEBSİS)
Bakanlık, 1987 yılında MEBSİS olarak adlandırdığı bir bilgi sistemi kurmuş ve sisteme personel bilgilerini yüklemiştir. 1992 yılında ise DB desteğinde yürütülen Millî Eğitimi Geliştirme Projesi (MEGP) çerçevesinde, sistemin yeni kurulacak alt sistemlerle geliştirilmesi ve giderek bütünleşmiş bir bilgi sistemine dönüştürülmesi için çalışmalar başlatılmıştır. MEBSİS olarak adlandırılan bu sistem ile Millî Eğitim Bakanlığı hizmetlerinin, bilgi teknolojilerinden yararlanılarak daha etkin, ekonomik, hızlı, doğru ve zamanında verilmesi amaçlanmıştır, T.C. Cumhurbaşkanlığı DDK, 2004).
Bu proje aşağıdaki alt sistemlerden oluşur, (Online 1);
- PERSİS : Personel Yönetim Bilgi Sistemi
- İLSİS : İl ve İlçe Millî Eğitim Müdürlükleri Yönetim Bilgi Sistemi
- YÖSİS : Yüksek Öğretim Yönetim Bilgi Sistemi
- DISİS : Dış İlişkiler Yönetim Bilgi Sistemi
- BÜTSİS : Bütçe Yönetim Bilgi Sistemi
- İMİSİS : İdari ve Mali İşler Yönetim Bilgi Sistemi
- YDSİS : Yurtdışı Eğitim Yönetim Bilgi Sistemi (YDSİS)
- DÖNERSİS : İşletmeler Dairesi Yönetim Bilgi Sistemi
- SOİSİS : Sosyal İşler Yönetim Bilgi Sistemi
- OKULSİS : Okul Yönetim Bilgi Sistemi
- Bilişim ağları hizmetleri : Bilişim Ağları ile İlgili Verilen Hizmetler
- E-mail hizmetleri : E-Mail Hizmetleri
- Donanım hizmetleri : Bilgisayar ve Çevre Birimleri ile İlgili Verilen Hizmetler
- Programlar : Bilgi İşlem Yönetimi Dairesi Baş. Geliştirilen Programlar
SONUÇ
Çağımızın temel sermayesi olan bilgi işlenebildiği oranda değer kazanmaktadır. Gelişen teknoloji ise bilgiye erişmede, depolamada, benzetimlerde bulunmada destek sağlamaktadır. Örgütler yaşayan bir organizma gibidir ve işlerliğini sürdürebilmesi için birçok kaynağa ve bu kaynakların değerlemesine ihtiyacı vardır. Örgütlerin amaçlarını gerçekleştirmesinde karar alma erkini elinde bulunduran yönetim kademelerinin geçmiş-şimdiki zaman ve gelecekteki durumu hakkında bilgiler edinirken kullanacakları sistemler bilgi sistemleridir. İyi tasarlanmış bir bilgi sistemi bu sistemi kullanabilmeyi iyi öğrenmiş yöneticilerin elinde teknolojinin kullanılmasıyla parasal kaynaklardan, zamandan tasarruf sağladığı gibi, yerinde, zamanında doğru kararlar almada etkili olur.
KAYNAKLAR
Aktan, C. Can ve Vural, İ. Yaşar. “Bilgi Nedir?”, http://www.canaktan.org/yeni-trendler/bilgi-yonetimi/bilgi-nedir.htm, Erişim: 22.05.2007
Alıravcı, Cahit. “Yönetim Bilgi Sistemleri”, http://www.opal.com.tr/makaleler/yonetim _bilgi_sistemleri.asp, Erişim: 19.05.2007.
Çınar, İkram. “Eğitim Yönetiminde Bilgi Sistemleri”, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,. Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi, Malatya, 1996.
Çınar, İkram. Eğitim Yöneticilerinin Bilgi Yönetimindeki Yeterlikleri. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara. 2002.
Çubukçu, Faruk. “İşletme Yönetimi ve Bilgi Sistemleri”, Yüksek Lisans Tezi, http://www.farukcubukcu.com/images/docs/yonetimbilgisistemleri.htm, Erişim: 19.05.2007
Kızılçelik, Sezgin ve Erjem, Yaşar. “Açıklamalı Sosyoloji Terimler Sözlüğü”, Konya, 1992.
Kulaklı Atik ve BİRGÜN, Semra. “Müşteri Merkezli Operasyonel Bilgi Yönetimi İçin Veri Yönetimin Ölçülmesi”, İTÜ Dergisi,http://www.itudergi.itu.edu.tr/tammetin/itu-b_2005_2_ 1_A_Kulakli.pdf, İstanbul, 2005.
Sabuncuoğlu, Zeyyad. “Personel Yönetimi, İstanbul, 1991.
_____, “İnsan Kaynakları Yönetimi”, Ezgi Katabevi, Bursa, 2000.
Sümbüllüoğlu, Kadir ve Sümbüllüoğlu, Vildan. “Biyoistatistik”, Hatipoğlu Yayınları, Ankara, 2000.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulu , “Temel Eğitim Programı ve Bu Programın Gerçekleştirilmesinde 16.08.1997 Günlü , 4306 Sayılı Yasanın Katkılarının Araştırılıp Denetlenmesine İlişkin Rapor Özeti”, http://www.cankaya.gov.tr/tr_html/DDK/teb.htm#III_C_1, Erişim: 26.05.2007.
Yegül, M. Fatih. “Sistem Analizi Ders Notları”, http://akademik.maltepe.edu.tr/~engin_oguzay/ Sistem/DersNotlar%FD_B%F6l%FCm5.doc, Erişim: 19.05.2007
_____, “Sistem Analizi Ders Notları”, http://akademik.maltepe.edu.tr/~engin_oguzay/Sistem /DersNotlar%FD_B%F6l%FCm4.doc, Erişim: 25.05.2007.
Yüksel, Öznur. “İnsan Kaynakları Yönetimi”, Gazi Kitabevi, Ankara, 2000.
Online 1: http://ilsis.meb.gov.tr/home/mebedevlet/mebsis.htm, Erişim: 26.05.2007.