20. yüzyılın ilk yılları Rusya ile birlikte Azerbaycan için de bir dönüm noktasıdır. Bu sebeple de 19. yy sonlarıyla 20. yy başlarında Azerbaycan’da ortaya çıkan siyasi ve sosyal hareketlerle bunların kültürel hayata tesirleri aynı zamanda o dönemdeki matbuat ve neşriyat faaliyetlerini etkilemiştir.19. yy ilk yarısında Rus hâkimiyeti Azerbaycan’da yerleşmeye başladığında karşısında belirli bir ölçüde Fars kültürünün tesirinde kalan bir millet yapısı vardı.
O sıralarda Azerbaycan’da yazılı edebiyatın yanında zengin bir şifahi(sözlü) edebiyat geleneği yaşamaktaydı. Bütün tür ve şekilleri, dilli ve musikisi ile zengin bir hazine olan Azerbaycan Türklerinin edebiyat ve kültürünü Ruslar baskılar ve sürgünler yoluyla kimi zaman da katliamlarla yok etmeye çalışmışlardır (Buran, Kurşunlanan Türkoloji).
Ruslar Kafkasya’yı işgalden sonra buralarda çeşitli okullar açtı. Bu okullarda şarkiyat derslerinin yanı sıra modern düşünce ve bilimleri okutuyordu.‘’Usul-ü Cedit’’ diye adlandırılan bu eğitim sistemiyle, modern Azerbaycan edebiyatının doğmasına gelişmesine büyük rol oynayan şahsiyetler yetişmesinde rol oynamıştır.
Özellikle Qori Müellimler Seminariyası isimli okul bu amaçla açılmış ve önemli şahsiyetler yetiştirmiştir. Rus istilasından sonra Rusça öğrenen bu dillin edebiyatını ve bu dillin yardımıyla batı Avrupa medeniyetini tanıyıp öğrenen Azeri kuşak, Fransız ihtilalinden sonra Avrupa da oluşan hürriyetçi düşüncelerin, demokrasi idealinin ve halkçılığın etkisinde kaldı bunların başında şu isimler gelir;
• Mirza Caferi Topçubaşı, Mirza Kazım Bey, Qasım Bey Zakir, İsmayıl Bey Qutqaşınlı sayabiliriz.
• Bunların başında modern Azerbaycan edebiyatın en kuvvetli temsilcisi Mirza Feteli Ahundzade bulunur.
19. yüzyıl yarısından sonra Mirza Feteli Ahunzade’nin nesirde açmaya muvaffak olduğu milli ve vatani cereyan bir hayli etkili oldu. Konusunu halktan ve halk hayatından alan komediler yazdı. Bu komediler Azerbaycan Türkçesinde yazılmış açık ve anlaşılır eserlerdir. Mirza Feteli Ahunzade Azerbaycan’da maarifçilik diye isimlendirilen akımı başlatmıştır. Mirza Feteli Ahundzade geleneğini devam ettiren bir sonraki kuşak şunlardır:
• Necef Bey Vezirov
• Mirza Elekber Sabir
• Celil Memmedguluzade gibi edebi şahsiyetler maarifçilik (ışık, eğitim) genişleterek devam ettirmişlerdir.
1875’te matbaacılık ve gazetecilik ilave olunuyordu. Hasan Bey Zerdabi’nin sahip olduğu ve yönettiği ’’EKİNCİ’’ gazetesi bu dönemde yayınlanmaya başlanır. Rusya’daki bütün Türklerin Türkçe çıkardığı ilk Ekinci gazetesidir. Osmanlı-Rus savaşı bahane edilerek kapatılmıştır.
1905 Rus ihtilali ‘Kavimler hapishanesi’ diye bilinen Çarlık Rusyası’nda Hürriyet güneşi doğmuş, edebi faaliyetlerin gelişmesine zemin hazırlamıştır. Bu dönemi fırsat bilen bazı yazarlar gazete, dergi çıkarmışlardır. Dildeki yakınlaşma ile birlikte edebi ve siyasi münasebetlerde gelişmiştir.20.asrın ilk çeyreğinde Azeri edebiyatı Türkiye ile olan bağlarını güçlendirmiştir. O dönem Namık Kemal, Şemseddin Sami, Abdulhak Hamit Tarhan, Tevfik Fikret, Muallim Naci, Mehmet Akif Ersoy, Mehmet Emin Yurdakul’un eserleri okutuluyor, basılıyor ve sahneleniyordu.
1905’te sansürün kaldırılması üzerine yayın hayatına başlayan ilk gazete’’HEYAT’’tır. Yine onun peşinden Füyuzat, 1907’de İrşad, Teze Heyat, 1908 Terraki Mecmuaları neşredilir. Füyuzat 32 nüsha çıkmasına rağmen Azerbaycan edebi uyanış tarihinde önemli bir devir açmıştır.
Bu dönemde Tiflis’te 1906’da Celil Memmed guluzade tarafından neşredilmeye başlanan mizah dergisi Molla Nesreddin Azerbaycan’da realist edebiyatının güçlenmesine katkıda bulunmuş bir ekol haline gelerek bir nüfuz dairesine sahip olmuştur.
1905’ler Azeri Edebiyatın uyanma dünyayı tanıma silkinip şahsiyetini arama ve bulma devirleridir. Bu yıllarda Azeri edebiyatının üç büyük temayülün tesiri altındadır. Türkiye’ye bağlı olarak Türkçülük cereyanı Türkiye, İran ve diğer İslam ülkelerinin tesiriyle İslamcılığın ve Rusya ile çağdaş siyasi ve sosyal akımlarda etkilenmiştir.
1-İNKILÂPÇI-DEMOKRATİK EDEBİYAT
1905 (Rus) inkılâbından sonra açılan bu edebiyat eski ve ondan kaynaklanan cehalete ve dünya arzusu taşır.
TEMSİLCİLERİ
Mirza Elekber Sabir
Celil Memmedguluzade
Üzeyir Hacıbeyov
Neriman Nerimanov
2-REALİST-MAARİFPERVER EDEBİYATI
Daha çok toplumun aksayan yönlerini eğitim meselelerini, kadın, aile geçimi gibi konularını ele alır. Realistik ve satirik üslubu benimseyen bu edebiyatın,
TEMSİLCİLERİ, Hacıbeyli Abdullah Şaig, Sultanmecid Genizade, Yusuf Vezir Çemenzemini’dir.
3-ROMANTİK EDEBİYATI
Azerbaycan’da romantizm fransa ve ingilterede olduğu gibi belli bir döneme damga vuracak kadar güçlü bir mektep olmamıştır. Rus baskısı ile geç gelişmiştir.Azerbaycanda romantizm Türkiye-Azerbaycan doğrultusunda gelişmiştir.
TEMSİLCİLERİ, Memmed Hadi, Hüseyin Ehmet Cevad
DÖNEMİN EDEBİ ŞAHSİYETLERİ
Modern azerbaycan edabiyatının kurucusu, Türk-islam dünyasının ilk dram yazarı, alfabe ıslahatçısı, şair, tenkitçi ve filozoftur.
Maarifçilik fikrinin en büyük savunucusudur. Ahunzade bütün hayatını Rusya imparatorluğunun devlet hizmetinde geçirse de, bu hizmetlerden kendi milletinin menfaati için Türk-İslam dünyasının gelişmesi için yararlanmaya çaba göstermiştir.
ESERLERİ
• Kemalüddövle Mektupları
• Mösyö Jordan
• Hacı Gara
EKİNCİ GAZETESİ (1875–1877)
19.yy Azerbaycan siyasi-sosyal hayatının aynasıdır. 56 sayı çıkmıştır. Hasan Zerdabi’nin önderliğinde kurulmuştur. Hasan Zerdabi, Mirze Feteli Ahundzade gibi şair ve yazarlar bu gazetede yazılar yazmışlardır. 1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı bahane edilerek kapatılmıştır.
CELİL MEMMED GULUZADE (Nahcivan–22 Şubat 1869-Bakü 4 Ocak 1932)
20.yy Azerbaycan edebiyatının en büyük siması,’’Molla Nesreddin’’ edebi mektebinin kurucusu, dram yazarı ve araştırmacısıdır. Azerbaycan edebi tarihinde hem kendi adı, hem de 25 yıl süresince yayınladığı mizahi derginin adı ile ‘’Molla Nesreddin’’ olarak tanınmıştır.
MOLLA NESREDDİN DERGİSİ
7 Nisan 1907 tarihinde yayımlanmaya başlamıştır Celil Memmed Gulizade yönetimindeki bu dergide dönemin sosyal ve siyasal hadiselerine yer verilmiş toplumun bozuk yönlerini eleştirerek halkı mariflendiremeye çalışmıştır. Molla Nesreddin Dergisi, Azerbaycan’da edebi mektep kurmuş ilk matbaa organıdır. Bu dergi satirik yazar, şair ve ressamları kendi etrafında toplamıştır.
BELLİ BAŞLI YAZAR VE ŞAİRLERİ
• Mirza Elekber Sabir
• Ömer Faiq Nemenzada
• Eli Nezmi
• Osgar Şmerling (alman resam) gibi ustalar bu dergide yazmıştır.
MİRZA ELEKBER SABİR (MİRZA ALİ EKBER)
• Türklüğün beraberliğini isteyen; cehaletle birlik ve kıyasıya alay eden Türk milletinin çağın ilerisinde bir zihniyet kavuşmasını dileyen büyük satirik şairi Mirza Elekber Sabir bir Azerbaycan Türküdür.
• Sabir, eserlerini HOPHOPNAME adlı kitapta toplamıştır. Bu eser 1975 yıllında rahmetli Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Türkiye Türkçesi ile yayımladı.
ÇOCUKLUĞU
• Sabir,1862 ‘de Şamahı şehrinde doğdu.8 yaşında iken medreseye verildi. İlk şiirinini medresede yazmıştır.
‘’Tuttum orucu iramazanda
Qaldı iki gözlerim qazanda
Mollam da döyür yazı yazanda.’’
• Şiirlerini başta Molla Nasreddin dergisi olmak üzere, Hayat, Rehber, Debistan, İrşat, Güneş, Sada gazetelerinde yayımladı. Şiirlerinde eleştirdiği ham sofuluktan dolayı cahil şamahı mollalarından tepki gördü.
• Halk bilimi, teknik, yeni usul eğitim isteyen Sabir ’i din adamları ’KÂFİR’ ilan etti.
• Sabir, karaciğerinden hasta idi. Hastalığı çok uzun ve ızdıraplı geçti. Sabir, o halde dahi bu duruma sitem oku yağdırıyordu.
İsterem ölmeği men, leyk kaçır benden ecel
Gör ne bedbahtam,ecelden de gerek naz çekemem..
SABİR VE BİRLİK
• Sabir’ de çok sağlam derin bir tarih ve millet şuuru vardır. O Türk tarihinin bütünlüğünün farkındadır. O,dillin birlik için en önemli etken olduğunu bilmektedir.
• Mirza Elekber Sabir, Türkün eğilmez başı, bilge qardaşıdır. Türk dünyasının gelmiş geçmiş en büyük satirik şairidir. Şiirlerinden örnekler vermek gerekirse;
QORXURAM (GORHURAM)
Payi piyade düşerem çöllere
Hani mügilen görürem gorhmuram
Seyr edirem berrü biyabanları
Gülli biyaban görürem gorhmuram
Gebrde hortan görürem gorhmuram
Cin görürem, can görürem gorhmuram
SABİR
PARADIR
Âdemi âdem eyleyen paradır,
Parasız âdemin üzü garadır
Qoy ne eslin, necabetin olsun,
Ne necibane haletin olsun.
Tek bu âlemde dövletin olsun.
ÜREFA MARŞI
İnteligentlik, gezerik naz ile
Ömr ederik neş’eyi demsaz ile
Heftede bir dilberi tennaz ile
Ay berakallah, ne gözel canlarıg.
SABİR
YA LİL’ACEP
Para ister dururlar hep
Ne namus var ne de edep
Ya Rab nedir bilmem sebep
Her mollan sanki bir merkep
Ya lil’acep Ya lil’acep
Gece gündüz hep soydular
Ne bıktılar ne doydular
Bilmem nereye koydular
Delik hem cepken hem de cep
Ya lil’acep Ya lil’acep
Din de onda iman da
Hacıdır aynı zamanda
Onun aklı yok şeytanda
Mezbahaya döndü mektep
Ya lil’acep Ya lil’acep..
• Sabir ’e göre; İlmin ve mektebin faydasını genç nesille anlatılmalıdır. Sabir, bu amaç doğrultusunda çocuk şiirleri de yazmıştır.
Mektebde var şerafet
Defterde var letafet.
Cari olur qelemden
Şirin-şirin hekayet.
Millet nece terac olur olsun ne işin var,
Düşmenlere möhtac olur ollsun ne işin var.
Qoy men tox olim özgeler ile nedi karım
Dünyevü-cahan ac olur olsun ne işim var.
Ses salma yatanlar ayılar, qoy hele yatsınlar
Yatmışları razı değilem kimse oyatsın.
Tek- tek ayılan varsada haqdadıma çatsın
Dünyavü-cahan ac olsun ne işin var.
NE İŞİM VAR
Anar Rızayev (14 Mart 1938, Bakü)
1966 yılında Azerbaycan Devlet Üniversitesi’nin Filoloji Fakültesi’nden mezun olmuştur. Çalışma hayatına Nizami adına kurulmuş Edebiyyat Müzesi’nde ilmi araştırmacı, Radyo ve Televizyon Komitesinde redaktör olarak başlamıştır. 1962–1964 yıllarında Moskova’da Ali Senan Kursunda, 1971–1972 yıllarında da Kinorejissura sanat okulunda okumuştur. Anar, “Qobustan” sanat dergisinin baş redaktörü (1968), Azerbaycan Teatr Cemiyeti’nin Reyaset Heyeti başkan yardımcısı (1976), Azerbaycan Yazıcılar İttifaqı ve Kinomaloğrafçılar lttifaqı İdare Heyetlerinin üyesi olmuştur. Şimdi de Yazarlar Birliğinin başkanıdır.
Emektar sanat adamı, Devlet Mükâfatı ile onurlandırılmıştır. İlk defa 1960 yılında “Bayram Hesretinde” ve “Geçen İlin Son Gecesi” hikâyelerini yazarak mensur eserlere imzasını atar, Eserleri yirmiden fazla dile tercüme edilmiş, Sosyalist ülkelerde, ABD’de, Kanada’da, Japonya’da, Hindistan’da, Fransa’da, İran’da, Türkiye’de, Arap ülkelerinde, Finlandiya’da, vs. ülkelerde yayınlanmıştır. Piyesleri; Özbekistan’da, Ermenistan’da, Tataristan’da sahnelenmiş, “Qaravelli” piyesi, “Men, Sen, O ve Telefon”, “Geçen Yılın Son Gecesi” televizyon oyunları Moskova’da gösterilmiştir. “Adamın Adamı”, “Dante’nin Yubileyi”, “Gürcü Familiyası”, “Ağ Liman”, “Macal”, “Seherin Yay Günleri”, “Beşmertebeli Evin Altıncı Mertebesi” -Bütün bu eserlerde XX. yüzyılın sonunun “hakikat makamları” bediifelsefi tahlilin temeline yerleştirilmiş, o yılların durgun ve pasif yönetimine Anarın itirazları aksettirilmiştir.
“Ağ Liman”, “Elaqe”, “Macal”, “Beşmertebeli Evin Altıncı Mertebesi” Anar’ın edebi felsefi görüşlerini birlikte ifade eden eserlerdir. İnsan geçmişini unuttuğu zaman, kan bağını kaybettiği zaman, yalana, kanunlara hizmet eden kulrobot haline gediği zaman manevi inançlardan uzaklaşır, onun için Altıncı Mertebe Kaybolur eserlerin üzerinde durduğu temel fikir budur. “Geçen İlin Son Gecesi”nde, “Şehrin Yay Günleri”, “Sahra Yuxulan” pyeslerinde de aynı fikir dramatik olarak işlenir. Her üç eserde de insan, vicdan ve hakikat problemleri işlenir. Anar, maneviyat ve ahlak sorunlarını senaryolara konu eder. “Torpaq. Deniz. Od. Sema”, “Gün Geçdi”, “Dede Qorqud”, “Dante’nin Yubileyi”, “Üzeyir Hacıbeyov, Uzun Ömrün Akkordları” filimleri psikolojik felsefi tarzla çekilmiştir. Azerbaycan Devlet Akademik Teatirı’nda sahnelenmiş “Adamın Adamı” piyesinin kuruluşu da Anar tarafından yapılmıştır. Anar aynı zamanda ünlü bir filologtur. Edebiyat ve sanat meselelerine dair bir çok makalesi de mevcuttur. “Şairin Hüneri”, “Anlamaq Derdi”, “Aşıq Alesker”, “Oxşarlıq ve Oxşarsızlıq”, “Hezin Duygular” ve daha birçok makaleler, şerhler, Azerbaycan Edebiyatı’nm kıymetli numunelerindendir. “Seherin Yay Günleri” adlı eseri 1980 yılı Azerbaycan Devlet Mükâfatı’na layık görülmüştür.
Başlıca eserleri: Beyaz Liman (destan), 1970; Adamın Adamı (destanlar, hikâyeler, piyesler), B., 1977; Beşmertebeli Evin Altıncı Mertebesi (destan ve roman), B., 1981; Molla Nesreddin-66 (hi-kayeler, destanlar ve piyes), B., 1970; Seçilmiş Eserleri (iki cilt), B., 1987
KAYNAKLAR:
* Edebiyyat 11. sınıfı üçün derslik Çaşıoğlu, Bakı
* http://tr.wikipedia.org/wiki/Anar_R%C4%B1zayev (03.01.2012,22:08)
*BURAN,Ahmet, Kurşunlanan Türkoloji
*BURAN,Ahmet; ALKAYA,Ercan,Çağdaş Türk Lehçeleri
*ERCİLASUN,Ahmet Bican, Türk Dili Tarihi