1855 Kars Savunmasında Macar Subaylar

Sayı 83- Temmuz 2024 Macaristan Özel Sayısı

Özet

Bu çalışmada 1848-49 Macar Bağımsızlık Savaşı sonrası Osmanlıya sığınarak 1855 Kars Savunmasında görev alan Macar subaylar konu edinilmiştir. Ayrıca bu subayların kısa hayat hikâyeleri ve Osmanlı ordusundaki isimleri verilmiştir.  1855 Kars Kalesinin Ruslara teslim edilmesiyle (Kars’ın Sükutu) ilgili General Kmety’nin [İsmail Paşa] A Narrative of the Defence of Kars on the 29th September 1855 adlı hatıratına değinilmiştir. Bu çalışma Kırım Savaşı, Türk-Macar ilişkileri tarihi, Macar subayların istihdamı açısından da okunabilir. Konu ayrıca Kars tarihinin bir parçası olduğu gibi İngilizlerin Kırım Savaşındaki rolü bakımından da yeni okumalara imkân sağlayabilecektir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Kırım Savaşı, Kars Savunması, Macar subaylar, mülteci, biyografi

Hungary Army Officers Who Took Part in the Defence of Kars in 1855

Abstract

In this study, the subject is the Hungarian army officers who took refuge in the Ottoman Empire after the 1848-49 Hungarian War of Independence and took part in the 1855 Kars Defense. In addition, short life stories of these army officers and their names in the Ottoman army are given.  General Kmety’s [İsmail Pasha] memoir, A Narrative of the Defense of Kars on the 29th September 1855, about the surrender of Kars Castle to the Russians in 1855 (The Silence of Kars) was mentioned. This study can also be read in terms of the Crimean War, the history of Turkish-Hungarian relations, and the employment of Hungarian army officers. The subject will also enable new readings in terms of the role of the British in the Crimean War, as well as being a part of the history of Kars.

Key Words: Ottoman, Crimean War, Defense of Kars, Hungarians, army officers, biography

GİRİŞ

Milletlerin tarihi, insanların hayat hikayesi ilginç sahneler ortaya koymakta, bu sahneler ilginç coğrafya ve koşullarda kendini gösterebilmektedir. Bu satırlarda zamanın Macaristan topraklarında doğup daha sonra 29 Eylül 1855 Kars Savunmasına (Kars’ın Sükûtuna) şahit olan Macar askerlere değinilecektir. Onların Kars’a kadar gelen yolu da 1848-49 Macar Bağımsızlık Savaşı gibi bir mücadelenin, bir savaşın hikayesidir. Türk ordusunda görev almaları ise Kırım Savaşı gibi Birinci Dünya savaşından önceki milletlerarası ilk ittifak olan bir savaşta yer almalarıdır.

Kars farklı tarihlerdeki savunma ve işgallerle (Saygılı 2021) Türk şehirleri içinde bir serhat şehri olduğunu askeri ve gündelik tarih açısından göstermektedir. Kars Savunmaları Türk tarihi kadar savunma ve işgallerle ilgili diğer milletlerin tarihlerinde de yerini almaktadır. Kars’ın İşgali, Kars’ın Sükutu olarak tarihte yer alan 1855 Kars Savunması Fahrettin Kırzıoğlu’nun ve General Kmety’nin gözünde Kars Zaferidir (Kırzıoğlu 1955) (Kmety 1856). Çünkü kale kahramanca savunulmuş ancak Kırım Savaşının seyri gereği Ruslara 29 Eylül 1855’te teslim edilmiştir. 1855 Kars Kalesi savunması Kırım Savaşı çerçevesinde (1853-1856) gelişen bir durum olduğu gibi Türk-Rus Savaşlarının da önemli bir halkasını oluşturmaktadır.

1855 Kars Savunmasında görev alan Macar askerler 1848-1849 Macar Bağımsızlık Mücadelesinde Avusturya’ya karşı savaşan subaylardır. Avusturya’nın (Hapsburgların) isteği üzerine Ruslar Macarlar üzerine 200.000 kişilik dengesiz bir güçle gelmiş ve hayatta kalabilen Macar asker ve siyasiler Osmanlıya sığınmışlardır.  Bu savaşçıların yazgısı Ruslarla Kars Kalesinde yeniden buluşmak olmuştur. İmparatorlukların milli devletlere evrilmesi doğal hukuk kavramlarının Avrupa düşüncesinde oluşmasıyla su yüzüne çıkmış olsa da her milletin farklı özel tecrübeleri de bu düşünceleri pekiştirmiştir. Türk ve Macar kavminin tarihi macerası da bugünkü milli devlet oluşuna kadar pek çok olayı sahneye koymuştur. 1855 Kars Savunmasına katılan Macar askerler Avusturya’ya karşı verilen 1848-49 Macar Bağımsızlık Mücadelesinden sonra 1849’da Osmanlıya sığınan mültecilerden din değiştirerek Kırım Savaşına katılanlardır. Çünkü Ruslarla yapılan Küçük Kaynarca Anlaşması (1774) gereği onların geri iade edilmemesi için din değiştirimleri gerekmektedir.

Bu yazıda ele alınmayan Macar siyasiler de başta Lajos Kossuth olmak üzere Kütahya’da misafir edilmiş, uzun mültecilik yolu onu Macar milli kahramanı yapacak kadar diplomatik görüşme ve yazışmaya zorlamıştır (Bkz. Nazır 2014). Lajos Kossuth’un Kütahya’da Macar Anayasasını şekillendirdiği görüşü genel kabul görmektedir (Hermann 2003, 88-89). Örneğin, yine, General György Kmety (İsmail Paşa) ise sığınma sonrası Müslüman olmuş (ihtida etmiş), Macaristan bağımsızlığı için İstanbul, İtalya ve Londra’da faaliyette bulunmuş, tekrar Osmanlı ordusuna katılıp Ruslara karşı Kırım Savaşında (Kars Savunmasında) savaşmıştır.

 Diplomasi – Güvenlik – İstihdam

Doğrudan taraf olarak Osmanlı-Rus-Avusturya arası, dolaylı olarak İngiltere-Fransa-Almanya-Amerika-Osmanlı arası görüşmeler, Macar mülteciler üzerinden yapılan pazarlıklar, tehditler, kayırmalar yoğun bir görüşme ağı örmüştür (Nazır 2014; Gümüş 2010). Bu ağda diplomatlar kadar idari ve askeri yetkililer de milletlerarası mütekabiliyet esasında yer almıştır. Mültecilerin güvenlikleri milletlerarası tehditlere, suikastlara ve casusların çıkardıkları iç kargaşalara, firarlara, adam kaçırmalara engel olacak şekilde Osmanlı yetkililerince sağlanmış hatta mültecilerin bazı yetkililere karşı uygunsuz davranışları bile bir devlet politikası olarak tolere edilmiştir (Nazır 2014). Tüm bunlar Sultan Abdülmecit’in “Tahtımı veririm ama mültecileri asla vermem” şeklindeki milletlerarası açıklamasına dayanmaktadır.

Osmanlı’nın mültecileri koruması pek çok örnek yanında General Kmety [İsmail Paşa] ve Josef Kohlman’ın [Feyzi Paşa] 1855 Kars’ın Sükutundan sonra Ruslara güvenmediği için bir an önce Erzurum’a götürülmesinde kendini göstermiştir. Bu iki önemli subayın Erzurum’a gitmesinde güvenlik için eşlik edenlere özel bir ücret ödenmiştir BOA (A.}MKT.MHM. 83 21). İhtida eden askerlerin Türkiye’de nereye yerleştirileceklerine, Ruslar görüş belirtse de güvenlikleri açısından Osmanlı karar vermiştir (Nazır 405-407).

1849 Mültecilerinin beslenme, giyecek, konaklama, nakil masrafları, geçici maaşlar, harçlıklar, bazılarının borçlarının ödenmesi gibi harcamaların Osmanlıya büyük masraf açtığı ilgili kayıtlardan anlaşılmaktadır (Nazır 2014, 118, 119, 120, 369). Ayrıca, Kossuth ile birlikte Türkiye’den ayrılan 55 siyasiye Marsilya’ya giderken (10. Eylül 1951) dört torba içinde 40.000 (kırk bin) kuruş da harçlık verilmiştir (Nazır 2014, 404).

Kırım Savaşında ve özel olarak Kars Savunmasında İstihdam edilen mülteciler Osmanlı topraklarına girişte Şumnu’da İslamiyet’i kabul edip oradan Halep’e getirilerek iskân edilmişlerdir. Bunların dışında, Müslüman Bosnalıların Osmanlıya isyanını (Nisan 1850) bastırmak için Serasker Ömer Paşa ordusunda görev alan Albay Kohlmann [Feyzi Paşa] akla gelmektedir. Kaldı ki asıl adı Michel Lattas olan ve Avusturya’dan kaçarak (1828) Osmanlıya sığınan Serasker Ömer Paşa [Serdar-ı Ekrem Ömer Lütfi Paşa: 1806-1871] da başarılı muharebelerden sonra 1854’te Kırım Savaşının komutanlığına getirilmiştir (Saydam, Ömer Lütfi Paşa).

“Halep’te yerleştirilen mültecilere önce bedel-i tayinat adıyla yiyecek ve giyecek ihtiyaçlarını karşılayacak kadar ücret verilmiştir. General Richard Guyon’un [Hurşit Paşa] 7.500 kuruş maaşla … görevlendirildiğini duyanlar üzüntülerini belirtince … maaş cetvelleri hazırlanıp Seraskerliğe … sonra Sadarete yollandı. Sadaret [Jozef] [Murat] Paşaya ferik rütbesi verilmesine rağmen fiilen istihdam edilmediği için tayinat ve 7.500 kuruş, İsmail ve Ferhad Beylere 5.000’er kuruş maaş verilmesini kararlaştırdı. Diğer mültecilere de rütbelerine göre maaş ve tayinat verilmesi uygun görüldü” … Bu yıllarda Osmanlı ordusunda feriklere 10.000, mirliva olanlara 7.500 kuruş veriliyordu…. Mültecilere 2.500 kuruş eksik maaş veriliyordu” (Nazır 2014, 418-419).

Örneğin Kmety [İsmail] Paşa özelinde bakılırsa, maaş, terfi ve nişan konusunda yazışmalar olduğu Osmanlı Arşiv kayıtlarından görünmektedir. Kmety Paşa’nın maaşının düzeltilmesi ve bir kıt’a nişan-ı hümayun verilmesi isteği ancak nişan verilmesi uygun görülse de maaş zammı alamadığı anlaşılmaktadır. (İ. HR 122/6110). Doğu cephesinde de istihdam edilen Macar general Richard Guyon’un [Hurşit Paşa] disiplin nedeniyle İstanbul’a çağrıldığı A.)MKT.NZD.136.79] arşiv kayıtlarından görülmektedir. Kırım Savaşından sonra da bazı Macar askerlerin Harbiye Nezaretinde istihdam edildiği bilindiği gibi daha sonraki yıllarda pek çok Macar uzman ve bilim insanı Türkiye’de çalışma imkânı bulmuş ya da özellikle davet edilmiştir.

Osmanlıların Macar topraklarından ayrıldıktan sonra Macar krallarını ve/ya soylularını Erdel ve Macaristan bağlamında destekledikleri ve misafir ettikleri bilinmektedir: II. Ferenc Rákócz, Imre Tököly, Ilona Zrínyi.

1848-49 Macar Bağımsızlık Savaşı

1848-49 Macar bağımsızlık mücadelesi Avusturya İmparatorluğunda kendini gösteren İtalyan, Hırvatistan isyanlarının bir parçası olarak imparatorlukların parçalanma döneminde ortaya çıkmıştır. 3 Mart 1848’de Kossuth’un Macar Milli Meclisini kurma talebi, Macar milli şairi Sandor Petőfi’nin Ulusal Marş [Nemzeti Dal] adlı şiirini sansüre girmeden Macar özgürlük mücadelesi günü kabul edilen 15 Mart 1848’de yayımlaması (Eckmann 1947, 85) Macar siyaset ve edebiyat tarihinin iki simasını ön plana çıkartmış ve mücadele başlamıştır.

Mültecilerin Misafir Edildikleri Yerler

1849 Ağustos’unda Osmanlı topraklarına gelen mülteciler için ilk durak Vidin olmuştur. Vidin, Şumnu, Kütahya, Halep yerleşim yeri, Varna, Gemlik, İskenderun ise liman olarak kayıtlarda geçmektedir. (Nazır 2014; Hermann 2003) Önemli bir grup mülteci de Rusların isteğiyle Malta’ya gönderilmiştir. Macar mültecilerle ilgili Osmanlı diğer devletlerle diplomatik görüşmeler yapmış bunlardan Kars Savunmasını ve Kırım Savaşını ilgilendiren grup Josef Bem [Murat Paşa] ile Halep’e gönderilenler olmuştur.  Müslüman olmuş 32 (otuz iki) Macar mülteci Varna’dan gemiyle İskenderun’a getirilip süvarilerin koruması eşliğinde Halep’e götürülmüştür.

Kırım Savaşı (4 Ekim 1853 – 30 Mart 1856)

Kırım Savaşı Rusya ve Osmanlı arasında başlamış sonra Fransa, İngiltere, Piyemonte-Sardinya ve Osmanlı ittifakına dönüşmüş, Osmanlı bu savaşta Macar mülteci subayları istihdam etmiş ve bunların bir kısmı 1855 Kars Savunmasına katılmıştır. Osmanlı ordusunda istihdam edilen 1849 mültecilerinin ihtida etmesi milletlerararası hukuktan kaynaklanmaktadır. Mültecilerin din değiştirmesi rızaya dayalı bir durum olmakla birlikte bunun arkasında Küçük Kaynarca Anlaşmasının (1774) olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Rusya Müslüman olmayan mültecileri isyankâr kabul edip iadesini istemektedir.

Macar mühtedi askerler 1849’dan 1853’e kadar Arabistan ordusunda ve Halep-Şam civarındaki Arap isyanları ile Lübnan’daki Dürzi İsyanlarının bastırılmasında görev aldıkları görülmektedir. Murad Paşa adıyla ihtida eden ve aslında Polonyalı olan General ve mühendis Józef Zachariasz Bem (mac. Bem József) [1794-1850] Bağımsızlık Savaşına katıldığı için Macar kahramanı olarak da bilinmektedir. Ruslarla savaşma arzusunda olsa da sağlık durumu ve yorgunluk nedeniyle Kırım Savaşında görev alamadan Halep’te vefat etmiştir. Gazeteci, politikacı ve elçilik görevlisi olan Nandor Eber (Eberl) (1825-1885) Kırım Savaşında savaş muhabiridir (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 43).

Kars Savunmasında Görev Alan Macar Mülteciler

Bu kısmın hazırlanmasında birinci derecede (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 51) adlı eser dikkate alınmış, diğer kaynaklar ayrıca belirtilmiştir (Ayan 2021). Kars Savunmasına katılanların hayat hikâyeleri burada Alfabetik sırayla Macarca adlarına göre sıralanmış Müslüman olduktan sonraki adları da [köşeli parantez içinde] belirtilmiştir.

Richard Guyon [1813-1856] [Hurşid Paşa] Macarın İngiliz aslanı diye de bilinen Fransız asıllı bir İngiliz ailenin çocuğu olarak doğan maceraperest ruhlu Guyon Portekiz’de iç savaşa katılmıştır.  1834-1840 yılları arasında Avusturya ordusunda çalışırken 1838’de Barones Maria Spleney ile evlenmiş, 1848’den itibaren Tuna ötesi gönüllü milli muhafızlar 2. Tabur komutanlığı yapmıştır. Pakozd ve Schwechat çarpışmalarına katılıp Kossuth tarafından albaylığa yükseltildikten sonra diğer muharebelerdeki başarısı nedeniyle tugay komutanlıklarında bulunmuştur. 6 Aralık 1848’de Simunich birlikleri karşısında yenilip 5 Ocak 1849’da Yukarı Tuna Kolordusunda tümen komutanı olarak kış seferine katılıp tekrar yenilgiye uğradıysa da Şubat ayında Kiesewetter taburunu püskürtüp Branyisko geçidini geçmeyi başarmıştır. Martta askeri liyakat nişanı alıp Kossuth tarafından tümgeneralliğe terfi ettirilip Komarom Kalesi komutanlığına atanmıştır. 9 Ağustos 1848’deki Temeşvar çarpışmasından sonra kısa bir süre Genelkurmay başkanlığına atanmış ve 18 Ağustos 1848’de Osmanlıya sığınıp Vidin’de Kossuth tarafından tümgeneralliğe terfi ettirilmiş, Müslüman olarak Osmanlı ordusunda Hurşid Paşa adıyla general olmuştur. 1850-1853 yılları arasında Şam’daki görevinden sonra Kırım Savaşıyla birlikte 1 Ekim 1853’te Kars Kalesine tayin edilip Anadolu Ordusu kurmay başkanlığına (Reis Paşa) getirilmiştir. Ayrıca Erzurum’un takviyesinde bulunup bir süre Kars Savunmasına katkı vermiştir. Vezir Zarif Mustafa Paşa, Guyon’un, başkumandanın rüşvet yemesiyle ilgili olarak yazdığı mektubu onun manevi babası olan Harbiye Bakanı Rıza Paşa’ya gönderince Guyon cepheden uzaklaştırılmak istendiği, Zarif Paşa’nın hatası yüzünden Küçükdere çarpışmasının kaybedilmesinden Guyon’u suçlu gösterildiği için (Hovari 2013, 23) görevinden alınarak tahkikat için İstanbul’a gönderilmiş rütbesi tümgeneralliğe indirilmiştir. Tahkikat sırasında Guyon Kırım’da savaşan askerlerin elbiselerini temizlemek amacıyla bir İngiliz tacirle beraber temizleyici atölyesi kurmuş, Kırım Savaşı bitince bu işte de iflas etmiştir. Padişahın arzusu üzerine her Cuma merasim alayına katılan Guyon, 11 Ekim 1856’da acılar içinde vefat etmiş, Kırım kurbanlarıyla birlikte Haydarpaşa’daki İngiliz Mezarlığında defnedilmiştir (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 49), (Ayan 2013, 159-161). Halen burada olan mezarına Macar devleti tarafından Macar Özgürlük Savaşının 150. ve Guyon’un doğumunun 200. yıldönümleri vesilesiyle arma konularak onere edilmiştir (Hovari 2013, 25).

György Kmety [1813-1865] [İsmail Paşa] Honved generali, 1855 Kars Savunmasında Osmanlı generali. 1833’te İmparatorluk ordusu piyade alayında askerliğe başlamıştır. 1847’de alayın İtalya’da konuşlanmış bir taburunda üsteğmendir. 1848’de Macaristan’da görevlendirilmiş, Bratislava’daki taburda yüzbaşılığa atanmış ve Ekim’de Kossuth’un birliklerine katılmış, Schwechat ve Parndorf çarpışmasıyla yarbaylığa ve tabur komutanlığına gerilmiştir.  Şubat 1849’da tümen komutanlığına atanan Kmety Mezökövesd çatışmasından sonra albay olup Budin’in ele geçirilmesinde yaralanmış ve sonra müstakil tümen kumandanlığına atanmıştır. Haziran’da Csorna’da Avusturya generali Franz Wyss’in tugayını yenince tümgeneralliğe yükseltilmiş ve kahraman gibi itibar görmüştür. Ihasz cephesinde yenildikten sonra Macaristan’ın güneyine yönelmiş ve Ağustos’ta Temeşvar muharebesine katılmıştır. Avusturyalı General Hynau’nun tugayına karşı da savaşan Kmety Osmanlıya ilticasından sonra ihtida ederek İsmail Paşa adıyla Osmanlı ordusunda görev almıştır.

Halep’e József Bem [Murad] Paşa ile gönderilen Kmety, Murat Paşa’nın ölümünden sonra kendisine iyi görevler verilmediği için 1852’de Paris üzerinden Londra’ya gitmiştir. Kırım Savaşında Osmanlıya geri dönüp 1854’te partizan birliklerin başına geçip ve kendi kararıyla Kars yöresinde Rus devriyelerine karşı savaştıktan sonra ancak kendisine görev verilmiştir. 1855’te Kars Kalesini kahramanca savunmuştur. Müttefik kuvvetler Sivastopol Kalesini ele geçirince yakında savaşın sona ereceğini düşünen başkumandanlık Kars Kalesinin savunulmasını gereksiz bulmuş ve komutan W. Williams 25 Kasım 1855’te kaleyi Ruslara teslim etmiştir. Kmety Paşa bu durumun değerlendirmesini, aslında kazanılan bir muharebede boşuna kaybetmiş duruma düşmenin sıkıntısını Kars Savunması Hatıratında anlatmaktadır (Kmety 1856) (Kmety 2013) (Arbanász-Csorba 2013). Bu yargısıyla Kmety Paşa’nın ifadesi yıllar sonra Fahrettin Kırzıoğlu’nun ifade ettiği bilgiyle örtüşmektedir. Kars yenilmemiş, susmuştur.

Kalede görevli olan Macar askerler Kmety [İsmail] Paşa, József Kohlmann [Feyzi] Paşa ve Lajos Tüköry [Selim Ağa] Rusların sözüne güvenmedikleri için hemen Kars’tan ayrılıp özel bir muhafız grubuyla Erzurum’a gelmiştir.

1856’da tümen komutanı olan Kmety [İsmail] Paşa o yıl rahatsızlanmış, İstanbul’da Macar lejyonunun örgütlenmesi ve İtalya’ya nakli çalışmalarına katılmıştır.

“Kmety’nin Halep ve Kars’taki faaliyetleri unutulmuş değildi, çünkü bir Anglosakson kaynağına göre Kmety Suriye’de asayişi sağlayabilecek tek subay olarak Konstantinopolis’teki Avrupalı elçilerin ısrarlı isteği üzerine göreve davet edildi. … Binsekizyüz kişilik birliğiyle 23 Haziran 1860’ta Müslüman ve Dürzi kargaşalıkları nedeniyle kritik durumda olan Beyrut’a vardı. Hiç gecikmeden şehri işgal edip asayişi sağladı. … Marunilerin Dürzilere karşı öç alma harekâtını … destekleyen Beaufort barışçı güçten daha çok sömürgeci olarak davrandı” (Arbanász-Csorba 2013, 73)

Alıntıda belirtilen nedenle Kmety’nin Beaufort ile arası açılmıştır. Beaufort’un Dürzilere karşı zorbaca operasyonlarda bulunması üzerinde istifasını sunmuş, fakat Türklerin isteği üzerine altı ay bölgede Latakya’da kalmıştır. Kmety Paşa sonra Londra’ya gittiğinde Osmanlının kendisine sağladığı emekli maaşıyla geçinmiş, İngilizler Lübnan kaymakamı atamalarında Kmety’nin adını geçirdiyse de bunu kabul etmemiştir. Vefatında Osmanlı Devleti kendisi için Londra Kensal Green mezarlığında Hristiyan geleneklerine göre bir defin hazırlamıştır (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 55-57), (Ayan 2013, 161-165). İstanbul Harbiye Askeri Müzesi’nde bir heykeli bulunan (Tamas-Hovari 2017, 68) Kemety [İsmail] Paşa 1855 Kars Kalesi Hatıratı’nı 1856’da yayınlayarak o günlere ışık tutmuş ve tarihçiler için kısa ama önemli bir eser bırakmıştır. (Kmety 1856), (Ayan 2013).

Josef Kohlmann (Kollmann) (1808-1898) [Feyzi/Feyzullah Paşa] Babası Avusturya ordusunda subaydı. Öğrenimini 1820-1827) yıllarında Weiner Neustadt Askeri Akademisinde tamamlayıp 1848’de 52. Piyade alayında yüzbaşı olduktan sonra Sırp isyancılara karşı savaşmış ve kurmay subay olmuştur. 1848 Eylül’ünde binbaşılığa, Jellacic’e karşı savaşan Korgeneral Moga’nın ordusunda kurmay başkanlığına, Pakozd zaferindeki başarısından dolayı yarbaylığa terfi etmiştir. Kohlmann, Aralık ayında istifa başvurusunda bulunduysa da 1849 Ocak ayında Szeged’e gitmiş ve Honved yarbay Gerapoldi’nin kızıyla nişanlandıktan sonra Bacska kolordusu kurmay başkanı ve sonrasında bir tümenin komutanı olup Macar askeri liyakat nişanı almıştır. 27 Ağustos 1849’da Vidin kampına sığınıp Müslüman olarak aynı rütbede Feyzi Paşa adını alıp 1850’de İzmir’de görev yapmıştır. 1855 Kars Savunmasına katılmıştır. Bir Türk subayın kızıyla evlenen Feyzi/Feyzullah Paşa 1877-1878 (93 Harbi) Osmanlı-Rus Savaşında Anadolu Ordusu kurmay başkanı oldu ve daha sonra ordudan ayrılarak vefatına kadar İstanbul Çengelköy’de yaşadı (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 55). Kalantor sokaktaki evi halen kullanılmaktadır (Tamas-Hovari 2017, 34). Kmety [İsmail] Paşa Kohlmann [Feyzi] Paşayı hatıratında ilgili yerlerde anmakta ve teslim gecesi Kars’tan Erzurum’a gelenler arasında bahsetmektedir (Kmety 2013, 145). Fevzi Paşa da Macaristan’da Ruslara karşı savaştıkları için Ruslara güvenmeyip Kars’ın sükutundan hemen sonra o gece özel korumalarla Erzurum’a gitmiştir.

Antal Schneider (1816-1897) [Dr. Hüseyin] Moravicalı doktor. Tisza Ötesi Gönüllü Milli Muhafızları için altı ay başhekim olarak görev yaptıktan sonra Şubat 1849’da tabip teğmen, tabip yüzbaşı olarak 72. Honved taburunda, tabip yarbay olarak Erdel Kolordusunda çalışmıştır. Osmanlı’ya geçince Dr. Hüseyin adını almış ve Suriye’de beş yıl kurmay tabip olarak hizmet verdiği yıllarda Jozef Bem [Murad] Paşa’nın aile doktorluğunu yapmıştır. Paşanın tabutunun örtüsünü de onun yıllarca sakladığı belirtilmektedir. Kırım Savaşında Kars Savunmasına katılarak Mecidi Nişanı almış, savaş sonrası Korfu ve İstanbul’da yaşamıştır. Ne yazık ki dolandırıcı bir politikacı yüzünden mülkünü ve mevkiini kaybettiği için İtalya’daki Macar lejyonuna giderek 1866’da tabip albay olmuştur. Halep’te Franciska Czauner ile evlenmiş ve Türkiye’de doğan dört çocuğu ile Budapeşte’ye gittikten sonra Macar askeri nişanı almış ve emekli İtalyan tabip albay olarak hayata gözlerini yummuştur.

Lajos Tüköry (1830 –1860) [Selim Ağa] Macar Özgürlük Savaşından önce hukuk öğrencisiyken 1848’de Milli Muhafız Birliğinde görev alıp Arad kuşatmasına katılmış ve 55. Honved Taburuna girmiştir. 1849’da Erdel Seferinde ve farklı muharebelerde yer aldıktan sonra Mart 1849’da üsteğmen olmuş ve Vöröstorony tugayında hizmet görmüştür. Ancak 20 Temmuz 1849’da Avusturyalı piyade General Lüders’in kuvvetlerince yenilgiye uğrayınca birliğiyle silah bırakıp Selim Ağa adıyla Osmanlı ordusuna geçmiş ve Jozef Bem Paşa ile Halep’e gönderilmiştir. Şam 3. Süvari Alayında çalıştığı gibi Ömer Paşa ordusunda da 1854’te süvari yüzbaşısı olmuş, Kafkasya savaşlarında Guyon [Hurşid] ve Kmety [İsmail] paşaların yaverliğini yapmış, Kars Savunmasında fiilen bulunmuştur. Kars Savunması sonrasında İtalya’daki Macar lejyonunda tabur komutanı olan Selim Ağa Garibaldi’nin Sicilya’yı ele geçirmek için başlattığı savaşa katılmış ve Palermo’nun işgalinde aldığı bir yara sonucu hayatını kaybetmiştir (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 69-71). Kmety Paşa Kars Savunması Hatıratı’nda kendisinden birkaç yerde bahsettiği gibi “Tepeden tırnağa kadar dürüst ve mert bir delikanlı. … yanımdadır, oğlum gibi bakıyorum ona, şimdi binbaşı olacaktır.” diye (Kmety 2013, 147) kıymetini ve onunla olan hukukunu da vurgulamıştır.

Kırım Savaşına Katılan Macar Subaylar

Laszló Berzenczey: [1820-1884] 1854-55’te Manastır’da Serdar-ı Ekrem Ömer Lütfi Paşa’nın yaveri olmuş, Kolorduyla birlikte Kırım Savaşı’nda Sivastopol kuşatmasına katılmıştır.

Károly Éberhardt [1825-1906] [Binbaşı Abdurrahman] 1848-49 Özgürlük Savaşının bastırılmasıyla Osmanlı topraklarına iltica edip Abdurrahman adını alarak binbaşı rütbesiyle Osmanlı ordusuna girmiştir. Sefer Paşa komutasındaki küçük bir birlikle bugün Gürcistan’da olan Suhumi Kalesini ele geçirip Çerkez savaşlarına katılmıştır. (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 44-45).

János Fiala [1822-1911] [Reşid Ağa]. Osmanlıya sığındıktan sonra József Bem [Murat] Paşa ile birlikte Müslüman olup Halep’te Reşid Ağa adıyla görevde bulunmuştur. Kırım Savaşında ve Osmanlı Asya Ordusunda görev almıştır. (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 45-47).

Gusztav Adolf Frits (Fritsch) [1819-1881] [İskender Bey] Ekim 1849’da Vidin’de Osmanlıya sığınan Frits 1850 Ocak ayı kayıtlarda (kaymakam) yarbay olarak geçmektedir (Nazır, 2014, 418). Kırım Savaşına alay komutanı olarak katılmıştır. (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 47).

Pal Jaszich (Jasits) [1822-?] Honved taburundan. József Bem Paşa ile muharebelere katılmış, 24 Ağustos 1849’da taburuyla Osmanlı topraklarına sığınmıştır. Osmanlı ordusunda askeri doktorluk yapmış, Kırım Savaşından sonra eşiyle birlikte İstanbul’a yerleşmiştir. (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 51).

Jozsef Kiss [1825-1898] [Ali Efendi] 1848’de gönüllü olarak 55. Honved taburuna girmiştir.  Temmuz 1849’da Avusturya-Rus generali Lüders, Kiss’in tugayını Eflak’a kadar püskürtünce silahlarını Osmanlı birliklerine teslim ederek Türk topraklarına sığınmış ve Ali Efendi adıyla ihtida etmiştir.

Ede (Ödön, Eduard) Lorody (Eisch) (1809?-1858) [Nuri Efendi] Haziran 1849’da İçişleri Bakanlığı müsteşarlığına atanıp Szeged’de bir süre çalıştıktan sonra Osmanlı topraklarına iltica etmiş, Lajos Kossuth ile Amerika’ya gitmiş yine Kossuth’un isteğiyle 1852’de Türkiye’ye dönüp Ömer Paşa’nın yanında görev almış ve Kırım Savaşına katılmıştır.

Maximilian Stein, Baron (1814-1858) [Ferhad Paşa] Askeri mühendis.  Müslüman olarak Osmanlı ordusuna Ferhad Paşa adıyla dahil olmuştur. Osmanlı topçu okulu müdürü ve 1854’te Harbiye Nezaretinde genelkurmay ikinci başkanı olmuştur.

Daniel Szilagyi [1831-1885) Kırım Savaşında tercüman, İstanbul sahaflarından. Kossuth ile Osmanlı topraklarına sığındıktan sonra bir daha Macaristan’a dönmemiş, İstanbul’da elyazması Türkçe, Arapça, Farsça eserleri toplayarak dünyanın seçkin koleksiyonlarından birini oluşturmuştur.1885’te İstanbul’da vefat etmiştir.

August Ludwig Wepler (1820–1862) [Tevfik Bey] Bem Paşa’nın Osmanlıya sığınmasında güvenlik desteği verdiği gibi Osmanlıya albay rütbesiyle sığınmıştır. Kırım Savaşında Osmanlı Asya ordusunda görev yaparak 1862’de general rütbesiyle Mezopotamya Osmanlı ordusunda piyade komutanlığına getirilmiş, Bağdat yakınlarında Bedevilerle yapılan bir çarpışmada hayatını kahramanca kaybetmiştir (Hermann-Joó-Mészáros-Seres 2010, 69-71).

General Kmety’nin Kars Savunması Hatıratı

Osmanlı’da görev yapan seçkin Macar generallerden General Kmety’nin [İsmail Paşa] Kars Savunması Hatıratını yazmasının nedeni Kırım Savaşında görev alan İngiliz Tümgeneral Sir William F. Williams’ın yazdığı taraflı ve eksik hatırata itiraz etmesidir. General Kmety General Williams’ın Times and Press’te yayınlanan hatıratını okuyunca Kars Savunmasındaki emeklerinden bahsedilmediğini görmüş, bunun üzerine Williams’a bu eksikliklerin giderilmesi gerektiğini ve duyduğu üzüntüyü belirten bir mektup yazarak bunun da gazetede yayınlanmasını istemiştir. Ayrıca Kars Savunmasını anlattığı Almanca metni yayıncıya göndermiş, yayıncı bunun İngilizcesini isteyince Kmety Paşa metni tercüme ettirerek gönderip yayınlatmıştır (Kemety 1856), (Kmety 2013) (Ayan 2013). Türkçede Kars’ın Sükutu olarak bilinen 29 Eylül 1855 olayını birinci elden anlatan önemli bir metin olması bakımından tarihi bir değere sahiptir. Eser askeri terimler, mevki adları, Kars tarihi, Osmanlı-Rus savaşları bakımından da önemlidir.  Türkçe ve Macarca çevirisi Kemty ve Guyon Paşanın doğumunun 200. yılı vesilesiyle Budapeşte Macar-Türk Dostluk Derneği tarafından yayınlanan kitapta yer almaktadır (Arbanász-Ayan-Csorba-Hermann-Hóvári 2013). Ayrıca Ildiko Arbanasz ve György Csorba tarafından kaleme alınan yazıda da Kars Kalesi Hatıratı’nın önemi şöyle vurgulanmaktadır:

“György Kmety’nin Macaristan’da bile zor erişilebilir İngilizce eseri… Macar askeri mültecilerinin katıldığı, hemen hemen unutulmuş ve uluslararası çapta bile pek ele alınmamış bir savaş alanının belki de en önemli muharebesinden ve bu arada her şeyden önce yazarın kendi yaptıklarından bahseder.  Kitabın türü de eşsiz sayılır. …” (Arbanász-Csorba 2013, 69).

Kars Savunmasına katılan Macar mülteciler ve İngilizler hakkında bilgi bulunan eser ilgili Türkçe çalışmalara eşlik edecek niteliktedir. Kmety bu önemli hatıratı 1856’da Beykoz’da iken kaleme almıştır. Eser bu yönüyle İngiliz Tümgeneral Sir William F. Williams’ın yazdığı hatırata bir itiraz ve manifesto olarak okunmalıdır. Durumu anlayan İngiliz yayıncı Kmetiy’nin kaleme aldığı Almanca metni yayınlamayarak ipe un sermek istemiş ve belki de Kmety’nin bunu İngilizce ifade edemeyeceğini ya da çeviri yaptırmaktan vaz geçeceğini bile düşünmüştür. Ama Kmety Paşa’nın kendi kumandanlığına ve Kars Kalesini savunanların içten kahramanlığına inancı onu bu işten vaz geçirmemiştir. Kars tarihi ve Türk-Rus savaşlı kadar Türk-İngiliz ilişkilerini anlaşılması açısından önemli olan Kmety’nin Kars Savunması Hatıratı (Kmety,1856). A narrative of the defence of Kars on the 29th september, 1855, bazı askeri teknik terimler, uygulamalar, tahkimatlar ve sevk idare konusunda da özel bilgiler vermektedir. Kmety’nin bu hatıratı 2013’te yayınlanan Magyar honvédtabornokok oszmán szolgálatban Hursid Pasa és İszmail Pasa/ Macar Generalleri Osmanlı Hizmetinde Richard Guyon ve György Kmety Hurşid Paşa ve İsmail Paşa adlı eser için Dursun Ayan ve Murat Şahin tarafından Türkçeye kazandırılmıştır. İngilizce hatıratın Macarcaya çevrisi Ildiko Arbanasz ve György Csorba tarafından yapılmıştır.

Sonuç

Eylül 1855 Kars Savunmasında görev alan Macar subaylar 1848-49 Macar Bağımsızlık Savaşı sonrası Osmanlıya sığınan mülteci subaylardır. Bunlar Osmanlıda görev yapabilmek için Ruslarla yapılan Küçük Kaynarca Anlaşması gereği din değiştirip yeni adlar almışlardır.  Burada konu edilen subayların kısa hayat hikayeleri verilecektir. Bunlardan General Kmety (İsmail Paşa) ayrıca bir hatırat yazarak Kars Savunmasını anlatmış ve savaş tarihi açısından önemli bir kaynak ortaya koymuştur. Kmety’nin hatıratı İngiliz General Williams’a bir eleştiri niteliğinde olduğu için ayrı bir öneme sahiptir. Bu çalışma   Kars tarihi açısından da bir tarihi metin olma özelliği taşımaktadır.

Kaynakça

Arşiv Belgeleri

A.}MKT.MHM. 83 21

İ..HR.. 122 6110

A.)MKT.NZD.136.79]

Yayınlar

Arbanász, I.-Ayan, D.-Csorba, G.-Hermann, R.-Hóvári, J. (2013). Magyar honvédtabornokok oszmán szolgálatban Hursid Pasa és İszmail Pasa/ Macar Generalleri Osmanlı Hizmetinde Richard Guyon ve György Kmety Hurşid Paşa ve İsmail Paşa. Budapeşte/Budapeste: Magyar-Török Barátı Társaság Macar-Türk Dostluk Derneği.

Arbanász, I.-Csorba, G. (2013), “Kmety György emlékirata Kars erődjének 1855 szeptember 29-i védelméről/György Kmety [İsmail Paşa]’nın 29 Eylül 1855 Kars Kalesi Müdafaasından Bahseden Hatıratı”, Arbanász, I.-Ayan, D.-Csorba, G.-Hermann, R.-Hóvári, J. (2013). Magyar honvédtabornokok oszmán szolgálatban Hursid Pasa és İszmail Pasa/ Macar Generalleri Osmanlı Hizmetinde Richard Guyon ve György Kmety Hurşid Paşa ve İsmail Paşa, Budapeşte/Budapeste: Magyar-Török Barátı Társaság Macar-Türk Dostluk Derneği, (s. 69-97).

Ayan, D. (2013), “Kmety György (İszmail Pasa) és Richard Guyon (Hursid Pasa) török földön: leveltari dokumentumok alapjan/György Kmety (İsmail Paşa) ve Richard Guyon (Hursid Pasa), Türk Topraklarında: Bazı Arşiv Belgeleri Işığında”,  Arbanász, I.-Ayan, D.-Csorba, G.-Hermann, R.-Hóvári, J. (2013). Magyar honvédtabornokok oszmán szolgálatban Hursid Pasa és İszmail Pasa/ Macar Generalleri Osmanlı Hizmetinde Richard Guyon ve György Kmety Hurşid Paşa ve İsmail Paşa, Budapeste: Magyar-Török Barátı Társaság, (s. 148-196).

Ayan, D. (2021), “Kırım Savaşı’nda Görev Yapan 1849 Macar Mültecileri”, International Journal of Human Mobility/İnsan Hareketliliği Uluslararası Dergisi, Sayı. 1, cilt. 1, (1 Kasım 2021), (s. 38-71).

Csorba, G.- Sudár, B. (2010), İstanbul’da Macar Bir Sahaf: Dániel Szilágyi, Türkiye’de Kitap Koleksiyonerleri ve Sahaflar, II, (Der. Rıfat N. Bali), İstanbul: Libra Kitap: 140-166.

Duran, A.-Kılıç, İ. (2017). “Lajos Kossuth ve Macar Mülteciler”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi. Bahar (6), (s. 291‐314).

Eckhart, F. (2010), Macaristan Tarihi, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara.

Eckmann, J. (1946), Macar Edebiyat Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.

Güngörmüş, N. (2014), Imre Thököly’nin İzmit Günleri: Késmárk Kontu, Kuruc Önderi, Orta Macar Kralı ve Erdel Beyi Imre Thököly’nin Hayatı ve İzmit Günleri, Kocaeli.

Hegyi, K. (2008), Ortaçağ Macaristan’ı hakkında birkaç söz: Türk okurlar için öndeyiş. Seres, I. (2006). Thököly Imre és Törökország/İmre Thököly ve Türkiye. Az Akadémiai Kiadóval közös gondozásban, (Törökre fordította: Yılmaz Gülen), Budapest: Magyar-Török Baráti Társaság: 23-28.

Hermann, R. – Joó, A. – Mészáros, K. – Seres, I. (2010), Türkiye’de Kendilerine Sığınma Hakkı Tanınan Macar Mültecilerinin Özyaşamlarından Özetler, Budapeşte: Macar-Türk Dostluk Derneği Yayınları.

Hermann, R. (2003), Lajos Kossuth ve 1848-49 Yıllarında Macar Özgürlük Savaşı. (Törökre fordította: Yılmaz Gülen), Budapest: Magyar-Török Baráti Társaság, Az Akadémiai Kiadóval közös gondozásban.

Hóvári, J. (2013), “Magyar katonai hatasók a kései Oszmán Birodalomban: Guyon Richárd és Kmety György”. Arbanász, I.-Ayan, D.-Csorba, G.-Hermann, R.-Hóvári, J. (2013). Magyar honvédtabornokok oszmán szolgálatban Hursid Pasa és İszmail Pasa/ Macar Generalleri Osmanlı Hizmetinde Richard Guyon ve György Kmety Hurşid Paşa ve İsmail Paşa, Budapeşte/Budapeste: Magyar-Török Barátı Társaság Macar-Türk Dostluk Derneği, (s. 8-29).

Karadağ, Dilek (2009), 1855 Kars Zaferi. Kars Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars.

Kırzıoğlu, Fahrettin (1955), 1855 Kars Zaferi, Işıl Matbaası İstanbul.

Kmety, G. (1856), A narrative of the defence of Kars on the 29th september, 1855, London: James Ridgway, Piccadilly.

Kmety, G. (2013), “Kars Savunması 29 Eylûl 1855, Bir Hatırat”, (çev. Dursun Ayan-Murat Şahin), Arbanász, I.-Ayan, D.-Csorba, G.-Hermann, R.-Hóvári, J. (2013). Magyar honvédtabornokok oszmán szolgálatban Hursid Pasa és İszmail Pasa/ Macar Generalleri Osmanlı Hizmetinde Richard Guyon ve György Kmety Hurşid Paşa ve İsmail Paşa. Budapeşte/Budapeste: Magyar-Török Barátı Társaság Macar-Türk Dostluk Derneği: 99-147.

Nazır, Bayram (2016), Macar ve Polonyalı Mülteciler: Osmanlı’ya Sığınanlar. (4. Baskı), İstanbul: Yeditepe Yayınları.

Saydam, A., Ömer Lütfi Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi.

Saygılı, Hasip (2021), “Osmanlı-Rus Kafkas Cephesinde Kars Savunması (1828-1878)”, Tarih ve Gelecek Dergisi, Mart 2021, Cilt 7, Sayı 1, (s. 272-296).

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir