UNESCO VE ATATÜRK
(1963 ve 1981, ATATÜRK YILI)
Seydahmet Soylu*
UNESCO, 16 Kasım 1945 tarihinde aralarında Türkiye’nin de yer aldığı 20 ülke tarafından kurulmuş olan Birleşmiş Milletler uzmanlık örgütüdür.[1]
UNESCO sözcüğü, İngilizce “United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization” sözcüklerinin baş harfleri alınarak oluşturulmuş ve dilimize “Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu” olarak çevrilmiştir.
UNESCO, Misyonunu insanlığın zihninde barışı; eğitim, doğa bilimleri, toplumsal ve beşeri bilimler, kültür, bilgi ve iletişim aracılığıyla yapılandırmak olarak tanımlamıştır.[2]
UNESCO’nun merkezi Paris’tedir. Eğitim, sanat, bilim ve kültür alanlarında uluslararası iş birliği yoluyla dünya barışını ve güvenliğini koruma amacını, kendisine üye olan her devlette kurulan Unesco Millî Komisyonları aracılığıyla gerçekleştirir.[3]
UNESCO, evrensel öneme sahip kişilik ya da tarihsel olaylara ilişkin Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri de düzenler. Kurumun genel yetkisine uygun olarak, bu konulara dünya çapında önem kazandırmayı, toplumlar arasında barışı, anlayışı ve yakınlaşmayı geliştirmeyi ve Kurumun görünürlüğünü artırmayı amaçlayan bu Anma ve Kutlama Yıl Dönümlerinin programları, iki yılda bir üye devletlerin katılımlarıyla gerçekleştirilen Genel Konferans kararlarıyla belirlenir.
UNESCO, büyük kişilikleri ancak 50. ya da 100. ölüm yıldönümlerinde anma programına almıştır. Bunun tek istisnası Atatürk’tür. Hiçbir büyük insanı ölümünden 50 yıl geçmeden anmayan UNESCO, Atatürk’ü ise, ölümünden 50 yıl geçmeden iki kez anma programına almıştır.
Birincisinde, UNESCO İcra Konseyi; Atatürk’ün seçkin kişiliği nedeniyle 25 yılı yeterli görmüş ve 1962 günlü toplantısında, Atatürk’ün ölümünün 25. yılında (1963) tüm dünyada anılmasına karar vererek 1963 yılını “Atatürk Yılı” olarak duyurmuştur.
Bu amaçla Atatürk’ün 25’inci ölüm yıldönümü dolayısıyla 10 Kasım’da bütün dünya radyolarında yayınlanması için bir “Atatürk Plağı” hazırlanmıştır. Bu plakta ABD Başkanı Kennedy, İngiltere Başbakanı Macmillan, General MacArthur, İran Şahı, Almanya Başbakanı Dr. Adenaeur ve Pakistan Devlet Başkanı Eyüp Han, Atatürk hakkında ikişer dakikalık birer konuşma yapmışlardır.
Atatürk’ün manevi kişiliğine büyük bir saygı gösterisi olan, 10 Kasım 1963’teki bu sesli iletilere Tunus Cumhurbaşkanı Habib Burgiba, Hindistan Başbakanı Nehru, İngiltere Başbakanı Sir Home, Batı Almanya Şansölyesi Erhard’ın gönderdikleri kendi sesli iletileri de eklenmiş ve tümü saat 21.00’de Ankara radyosundan kendi sesleriyle yayımlanmıştır.
ABD Başkanı Kennedy’nin 10 Kasım 1963 günü yayımlanan konuşması şöyledir:
“Atatürk adı insana bu yüzyılın büyük insanlarından birinin tarihsel başarılarını, Türk halkına esin kaynağı olan önderliğini, çağdaş dünyayı ileri görüşlü anlayışını ve bir asker önder olarak güç ve yüksek cesaretini anımsatmaktadır… Çöküntü durumunda bulunan bir imparatorluktan özgür bir Türkiye’nin doğması, yeni Türkiye’nin özgürlük ve bağımsızlığının onurlu bir şekilde duyurulması ve o zamandan beri Atatürk’ün ve Türkiye’nin giriştiği derin ve geniş devrimler kadar bir ulusun kendisine olan güvenini daha başarılı olarak gösteren bir örnek yoktur…. Ölümünün yıldönümünde bu büyük adamı saygı ile selamlarım.”
Atatürk, ölümünün 25. yıldönümü olan 1963’te (Atatürk Yılında), UNESCO kararıyla pek çok ülkede çeşitli etkinliklerle ve devlet başkanlarının özel demeçleriyle ayrıca anılmıştır.[4]
UNESCO, 24 Ekim – 28 Kasım 1978 tarihlerinde gerçekleştirilen ve 44 ülke temsilcisinin katıldığı 20. Genel Konferansı’nda Atatürk’ü ikinci kez anma programına almıştır. Mustafa Kemal Atatürk’ün Doğumunun 100. Yıl Dönümünün (1981), UNESCO Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri arasına alınması, 20 C/15.1 sayılı konferans belgesi çerçevesinde karara bağlanmıştır.[5]
Bu süreçte, 1978 yılında Paris’te BM’in UNESCO Kültür Kolu, Genel Kurul toplantısı yapılırken, Başkanlık Divanına “1981 yılının tüm dünyada Atatürk yılı olarak anılmasına karar verilmesi” ile ilgili İspanya ve Yunanistan önderliğinde oluşturulan 11 ülkenin imzaladığı bir önerge vermiştir. Bu önergede özetle şu ifadeler yer almıştır:
“Üç yıl sonra 1981 yılı geliyor. 1981, Atatürk’ün doğumunun 100’üncü yıl dönümüdür. Atatürk elbette 20’nci yüzyılın en büyük devlet adamlarından biridir. Bellidir ki Türkler o gün için çok özel olarak hazırlanıyorlar; ama Atatürk’ü anmak yalnızca Türklere bırakılmamalıdır. Çünkü Atatürk tüm insanlığın ortak paydasıdır. Dolayısıyla hazır BM Kültür Kolu burada toplantı halindedir, UNESCO şu anda Genel Kurul yapıyor; bu genel kurul bir karar almalıdır ve bu karar üye devletlere iletilmelidir. Önümüzde 3 yıl var. 3 yıl hazırlanılmalıdır ve 1981 yılı bütün dünyada, Atatürk yılı olarak anılmalıdır.”[6]
Bu öneri, “Bugün UNESCO’nun üzerinde çalıştığı bütün projelerin isim babası Mustafa Kemal’dir.” açıklamasına da yer verilerek Atatürk’ün doğumunun yüzüncü yıl dönümü olan 1981 yılında, Atatürk’ün kişiliği ve eylemlerinin çeşitli yönleriyle dünyaya tanıtılması amacıyla tüm üye devletler aynı anda Atatürk’ün 100. doğum gününü kutlasın” biçiminde genel konferansa getirilmiştir.[7]
UNESCO, Atatürk’ün doğumunun 100. yılını, Unesco Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri arasına alma gerekçesini şu sözlerle açıklamıştır:
“Atatürk, uluslararası anlayış, işbirliği ve barış yolunda çaba göstermiş üstün kişi, UNESCO’nun yetki alanlarında yenilikler gerçekleştirmiş bir devrimci, sömürgecilik ve yayılmacılığa karşı savaşan ilk önderlerden biri, insan haklarına saygılı, insanları ortak anlayışa ve devletleri dünya barışına özendiren, bütün yaşamı boyunca insanlar arasında renk, din, ırk ayırımı gözetmeyen, eşi olmayan devlet adamı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusudur.”[8]
Genel konferansta önerge tartışılırken İsveçli bir üye, “Atatürk’e böyle bir önemi göstermeliyiz; ancak başka ülkeler de kendi önderlerini anmak konusunda böyle bir girişimde bulunursa durum karmaşa yaratır mı?” sorusunu sorar. [9]
Daha sonra bir başka delege kürsüye gelir. O da itirazını dile getirir:
Şimdi de biri George Washington’un doğumunun şu yılı, Napolyon’un ölümünün bu yılı derse ve bu seçkin kurul, buna hayır yanıtını verirse, gereksiz yere kırgınlıklara yol açmaz mıyız? Dolayısıyla Atatürk elbette büyük bir önder; ama onu tarihe bırakalım. Bana göre kararı tartışalım. Hemen oylamaya geçmeyelim.
Salonda bir sessizlik… Sovyetler Birliği delegesi söz alır.
Beyler kendinize gelin, 20’nci yüzyılda hiçbir ülke bir Atatürk çıkarmadı ki böyle bir kaygı söz konusu olsun. Bu mümkün değildir. Tarihler, şimdiye dek Atatürk gibi bir önder yetiştirmemiştir. Atatürk’ün olağanüstü niteliklerine bakalım; ileride böyle bir önder gelmeyecektir.[10] Barıştan yana ve emperyalizme karşı bir önderi olmayan ülkelerin böyle bir istemde bulunmaya hakkı yoktur. Bunu karara bağlamamız gerekir. Çünkü Mustafa Kemal, 20. yüzyılın önderidir.[11] Atatürk öyle dünyadaki herhangi bir lider değildir. Bırakın onu bir yıl anmayı, her sorunumuzda çare olarak aramalıyız.[12] diyerek yanıtlıyor.
Oylamaya geçilir. Öneriye ilk başta itiraz eden İsveç delegesi, oylama sürecinde “Ben Atatürk’ü inceledim. Bütün ülke temsilcilerinden özür diliyorum ve bu metne ilk imzayı ben atıyorum!” diyerek kararı imzalar. Sonuçta hiçbir üye çekimser bile kalmaz ve genel konferanstaki “152 ülkenin oy birliğiyle” 1981’in “ATATÜRK YILI” olarak tüm dünyada anılmasına karar verilir.[13]
UNESCO Genel Konferans Belgelerinde yer alan anlatımlarda da görüldüğü üzere Atatürk, eylemlerini tüm yaşamı boyunca insanlar arasında hiçbir renk, din ve ırk ayrımı gözetmeyen bir uyum ve işbirliği çağının doğmasına olan inancıyla, her zaman uluslararası anlayış, barış ve insan haklarına saygı ile yapmıştır. Atatürk, UNESCO’nun yetki alanına giren tüm alanlarda olağanüstü bir devrimcidir. Özellikle sömürgeciliğe ve emperyalizme karşı verilen mücadelenin ilk önderidir. Dünya ulusları arasında karşılıklı anlayış ve işbirliği ile sürekli barışın kurulması için yaptığı çalışmalarla, gelecek kuşaklara olağanüstü bir örnek olmuştur.
UNESCO, Atatürk’ün doğumunun 100’üncü yıl dönümü kutlamaları kapsamında Atatürk’ün kişiliğini, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ve öbür eserlerini çeşitli yönleriyle ortaya çıkarmak üzere uluslararası bilimsel, siyasal, ekonomik, diplomatik sorunların ele alınıp, tartışılacağı bilimsel toplantılar ile entelektüel ve teknik planların hazırlığı için, Türk hükümeti ile işbirliği yapılmasını da kararlaştırmıştır.[14]
Bunun yanı sıra UNESCO, Atatürk’ün ilkelerini, devrimlerini, Atatürkçü politikaları inceleyip tanıtan “Atatürk: Founder Of A Modern State” adlı bir yapıt yayınlamış; Genel Merkezinde de sergiler açmıştır.[15] Türkiye, UNESCO’nun Anma ve Kutlama Programına ilk kez Atatürk’ün Doğumunun Yüzüncü Yılı ile katılmıştır.
UNESCO’nun 1963 ve 1981 yıllarını Atatürk Yılı olarak kabul ettiği kararlar, ilk ve tektir. Bugüne kadar da başka hiçbir lider için bu türden kararlar alınmamıştır. Atatürk hakkındaki bu kararlar ve karar metinlerindeki anlatımlar, Atatürk’ün zamana sığmayan ölçüde büyük bir önder olduğunun en gerçekçi kanıtlarıdır. Bu konudaki asıl kanıt ise, onun 1923-1938 yılları arasındaki kısa süre içinde, Türkiye Cumhuriyeti’nde ve dış dünyaya dönük olarak yapıp ettikleridir.
KAYNAKÇA
Bütün Dünya, Cengiz Özakıncı “Cumhuriyetimizin Kurucularına Yöneltilen Soykırım Irkçılık vs. İftiralarına Birleşmiş Milletler Örgütü’nün Yanıtı UNESCO VE ATATÜRK”, Başkent Üniversitesi Kültür Yayını, sayı: 2016 / 08, s.13-15
columbia.edu, “ATATÜRK 100.Yılına ilişkin UNESCO Kararı”, erişim: https://www.columbia.edu/~sss31/Turkiye/ata/hayati.html?fbclid=IwAR3nXYHkbkf1IP8RgIU5VRSiyaUfsvNh7V7eNahqDdsISpZwLoz2O-3VtlE#unesco
Cumhuriyet, cumhuriyet.com.tr, Şaduman Halıcı, ” Tarih Profesörü UNESCO’nun Atatürk kararını anlattı!”, erişim: 10.11.2023, 12.04.2024, https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/tarihci-yazar-prof-dr-saduman-halici-vefatinin-85-yilinda-ataturku-2139714
itu.edu.tr, “UNESCO’nun Atatürk’ün yüzüncü yılına ilişkin kararı”, erişim: 12.03.2024, https://web.itu.edu.tr/~altilar/Ataturk/Unesco_res.html?fbclid=IwAR0mWDThQ-p8Gcxkrjt_fygfXo9uATiMTtjsn1iyqAQ32C8uXk2w9ierK3A
Milliyet, milliyet.com.tr, Güneri Civaoğlu “Dünyada İlk ve Tek”, 11 Kasım 2021, erişim: 12.03.2024, https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/guneri-civaoglu/dunyada-ilk-ve-tek-6639474
Şehriyar, sehriyar.info, Osman Aydoğan “1981 Atatürk Yılı”, (Orhan Çekiç, ‘’1938 Son Yıl’’ (Kaynak Yayınları – Tarih Dizisi, 2013) adlı kitabından alıntı), 27 Ekim 2017, erişim: 12.03.2024, https://www.sehriyar.info/?pnum=667&pt=Atat%C3%BCrk%E2%80%99%C3%BC%20anlamak
STRASAM, strasam.org, Mustaga Orhan Acu, “UNESCO’nun 1981’i Atatürk Yılı İlan Etmesinin Hikâyesi Nedir?”, 10.04.2022, erişim: 11.03.20224, https://strasam.org/tarih/turkiye-cumhuriyeti-tarihi/unesconun-1981i-ataturk-yili-ilan-etmesinin-hikayesi-nedir-689
UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, unesco.org.tr, “UNESCO Hakkında”, erişim: 09.03.2024, https://www.unesco.org.tr/pages/96/2/unesco
UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, unesco.org.tr, “UNESCO Genel Konferansları Tarafından İlan Edilen Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri”, https://www.unesco.org.tr/Pages/132/149/Anma-ve-Kutlama-Y%C4%B1l-D%C3%B6n%C3%BCmleri#:~:text=UNESCO’nun%2024%20Ekim%20%2D%2028,Kutlama%20Y%C4%B1l%20D%C3%B6n%C3%BCmleri%20aras%C4%B1na%20al%C4%B1nm%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r.
UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, unesco.org.tr, “UNESCO’nun Doğumun 100. Yılını Atatürk Yılı İlan Etmesin ve Gerekçesini Paylaşarak, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kurucusu Aziz Atatürk’ü Saygıyla Anıyoruz”, 10,11.1016, erişim: 12.03.2024, https://www.unesco.org.tr/Home/AnnouncementDetail/162
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, “UNESCO”, erişim: 10.03.2024, https://disiliskiler.ktb.gov.tr/TR-22148/unesco.html#:~:text=UNESCO%2C%2016%20Kas%C4%B1m%201945%20tarihinde,%C3%BCye%20say%C4%B1s%C4%B1%20ise%209’dur.
VİKİPEDİ, tr.wikipedia.org, “Atatürk Yılı”, erişim: 12.03.2024, https://tr.wikipedia.org/wiki/Atat%C3%BCrk_Y%C4%B1l%C4%B1
VİKİPEDİ, tr.wikipedia.org , “UNESCO”, erişim: 09.03.2024, https://tr.wikipedia.org/wiki/UNESCO
* Emekli Eğitim Müfettişi
[1] T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, “UNESCO”
[2] UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, unesco.org.tr, “UNESCO Hakkında”
[3] VİKİPEDİ, “UNESCO”
[4] Bütün Dünya, Cengiz Özakıncı “Cumhuriyetimizin Kurucularına Yöneltilen Soykırım Irkçılık vs. İftiralarına Birleşmiş Milletler Örgütü’nün Yanıtı UNESCO VE ATATÜRK”
[5] UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, unesco.org.tr, “UNESCO Genel Konferansları Tarafından İlan Edilen Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri”
[6] Şehriyar, sehriyar.info, Osman Aydoğan “1981 Atatürk Yılı”, (Orhan Çekiç, ‘’1938 Son Yıl’’ (Kaynak Yayınları – Tarih Dizisi, 2013) adlı kitabından alıntı)
[7] columbia.edu, “ATATÜRK 100.Yılına ilişkin UNESCO Kararı”
[8] UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, unesco.org.tr, “UNESCO’nun Doğumun 100. Yılını Atatürk Yılı İlan Etmesin ve Gerekçesini Paylaşarak, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kurucusu Aziz Atatürk’ü Saygıyla Anıyoruz”
[9] Cumhuriyet, cumhuriyet.com.tr, Şaduman Halıcı ” Tarih Profesörü UNESCO’nun Atatürk kararını anlattı!”
[10] Milliyet, milliyet.com.tr, Güneri Civaoğlu “Dünyada İlk ve Tek”
[11] Cumhuriyet, cumhuriyet.com.tr, Şaduman Halıcı ” Tarih Profesörü UNESCO’nun Atatürk kararını anlattı!”
[12] STRASAM, strasam.org, M. Orhan Acu, “UNESCO’nun 1981’i Atatürk Yılı İlan Etmesinin Hikâyesi Nedir?”
[13] Milliyet, milliyet.com.tr, Güneri Civaoğlu “Dünyada İlk ve Tek”
[14] itu.edu.tr, “UNESCO’nun Atatürk’ün yüzüncü yılına ilişkin kararı”
[15] VİKİPEDİ, tr.wikipedia.org, “Atatürk Yılı”