Giriş
Kültür, bir topluma ait maddi ve manevi değerlerin toplamı olarak kabul edilmektedir (Çüçen, 2005). Kültür kavramı, Türkçe Sözlük’te “Bir topluma veya halk topluluğuna özgü düşünce ve sanat eserlerinin bütünü.” olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2024). Bir toplum, geçmişi ile geleceği arasındaki bağı kültürüyle kurmaktadır, yani kültürünü koruyarak, kültürünü yaşatarak, kültürel ögelerine sahip çıkarak bu bağı güçlendirmektedir. Bireyler, geçmişten günümüze değin bunu pek çok farklı yolla yapmıştır. Örneğin, mağara duvarlarına resimleri çizmişler, papirüs adı verilen kâğıtlar, hayvan derileri üzerine yazıları yazmışlardır. Günümüzde de bunlar arasına teknolojik ortamlar da girmiştir.
Bireyler, günümüzde gündelik hayatlarından çok teknolojik ortamlara odaklanır hale gelmiştir. Bu yüzden günümüzde bireylerin sosyal medya kullanımı çok yüksek düzeylerdedir. Bu konu ile ilgili yapılmış bir araştırmada bireylerin sosyal medya kullanım oranı incelendiğinde bu oranın %97,6 gibi yüksek bir oran olarak karşımıza çıktığı görülmektedir (Solmaz vd., 2013). Bireylerin sosyal medya kullanıma yönelik yapılan araştırmalarda elde edilen oranlara göre bireylerin sosyal medya kullanımın yüksek olduğu görülmektedir. Bu duruma paralel olarak bireylerin teknolojik ortamlarda yer alma ve teknolojiye maruz kalma oranlarının da yüksek olacağı düşünülmektedir.
Teknolojinin gelişimi ile televizyon, akıllı telefon, bilgisayar, tablet gibi araçlar önem kazanmıştır. Bu araçların kullanımı medya denilen alanın insanın yaşamı üzerindeki etkilerinin artmasına neden olmuştur (Mora, 2008). Medya, günümüzde kültür açısından da son derece önemli bir alandır. Kültür, medyanın içinde de yaşamakta ve varlığını sürdürmektedir. Toplumlar açısından kültürel devamlılığın sağlanmasında medya, önemli bir konuma gelmiştir (Mora, 2008).
Bilgilendirme, iletide kanal görevi görme, eğlenme, keyifli vakit geçirme, kamuoyu oluşturma, kültürün devamlılığını ve yayılmasını sağlama gibi pek çok işlevi bulunan medya günümüzde daha da önem verilen işlevsel bir alan haline gelmiştir (Avşar, 2013). Televizyon, sosyal medya platformları, web siteler gibi teknolojik ortamlarda çeşitli programlar, diziler, filmler, broşürler, afişler, interaktif içerikler hazırlanmaktadır. Hazırlanan bu içerikler, kamuoyuna sunularak kitlelere mümkün olduğunca fazla ulaşabilmeyi hedeflemektedir.
Teknolojik ortamlarda kamuoyuna sunulan içeriklerin kaynağı genel olarak içeriğin sunulduğu toplumun kültürü olarak nitelendirilebilmektedir. Örneğin, Türkiye’de beyaz perdeye aktarılan birçok eser kaynağını Türk kültüründen, geleneklerinden ve göreneklerinden almaktadır. Bu kaynak, kimi zaman o içeriği hazırlayan kişilerin kurguladığı bir şeyken kimi zaman da ortaya konulmuş bir eserdir. Eserlerden teknolojik ortamlara yapılan uyarlamalar ile daha geniş kitlelere ulaştığını söylemek yanlış olmayacaktır. Tüm bunlarla günümüzde kültüre değinmede, kültürün hissettirilmesinde, yaşatılmasında ve geniş kitleler ile paylaşılmasında medyanın, teknolojik ortamların yadsınamaz bir rolü olduğunu söylemek mümkündür.
Ahıska ve Beyaz Perde
Atabek Yurdu kültür bölgesinin başkenti Ahıska ve Ahıska bölgesi, zengin bir kültüre sahip, tarihi oldukça eski bölgelerden birisidir (Aliyeva Çınar, 2021; Çınar, 2022). Bu topraklar, tarih incelendiğinde Hunlar, Hazarlar ve Osmanlılar gibi farklı Türk devletlerinin hâkimiyeti altına yaşadığı görülür (Demiray, 2012; Aydıngün ve Aydıngün 2014).
1829 Edirne Antlaşması ile Rus hâkimiyetine giren bölgede bölgenin halkı; bu tarihten itibaren yıllarca yoğun baskılara göğüs germek zorunda kalmıştır (Zeyrek, 2001; Aliyeva Çınar, 2022). 14 Kasım 1944 günü sürgünle anavatanlarından koparılan Ahıska Türkleri, çok zor koşullarla Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan gibi ülkelere sürülmüştür. Bölge halkının acısı sürgünden sonra da devam etmiştir. Ahıska Türklerinin büyük bir çoğunluğu, halen daha topraklarına dönememiştir. (Faigov, 2020; Aydıngün ve Aydıngün 2014; Çınar, 2022).
Ahıska Türklerinin yaşadıklarını anlatmak adına başta Ahıskalı yazarlar, şairler, sanatçılar olmak üzere pek çok isim çeşitli eserler vermiş; halen daha vermeye devam etmektedir. Önemli bir dil, kültür, edebiyat bölgesi olan Ahıska bölgesi ile ilgili hazırlanan pek çok eserin arasında teknolojinin gelişimi ile medya, sosyal medya gibi platformlarda hazırlanan içerikler de bulunmaktadır.
Ahıska Türkleri ile ilgili çeşitli filmler, diziler ve belgeseller çekilmiştir. Kazakistan’da çekilen 2000 yapımı “Tatlı Puvar” ve 2002 yapımı “Borç”; Kırgızistan’da çekilen 2014 yapımı “Gerçek Aşk”; Türkiye’de çekilen 2010 yapımı “Hayal”, 2013 yapımı “Ben de Sevdim”, 2015 yapımı “Büyük Sürgün Kafkasya”, 2016 yapımı “Uzun Yol”, 2018 yapımı “Sıfırlanan Hayatlar” ve 2019 yapımı “Sürgünün 75. Yılında Ahıska Türkleri” Ahıska Türkleri ile ilgili çekilmiş film, dizi ve belgesellerdir (Akalın, 2023).
Ahıska Türkleri ile ilgili çekilen film, dizi ve belgeseller arasında yer alan “Büyük Sürgün Kafkasya” adlı dizi film, 14 Kasım 1944 Ahıska Sürgünü’nü konu edinen dikkat çekici bir yapıt olarak karşımıza çıkmaktadır.
Büyük Sürgün Kafkasya
“Büyük Sürgün Kafkasya”, Ahıska Türkleri ile ilgili çekilen 2015 yapımı bir dizi filmdir. “Büyük Sürgün Kafkasya”, Türkiye Cumhuriyeti’nin resmî yayın organı TRT1 ekranlarında yayınlanmıştır. İlk bölümü, 15 Aralık 2015 Salı günü saat 20.00’de izleyici ile buluşmuştur (Hürriyet, 2015). Dizi filmin yönetmenliğini Mehmet Ada Öztekin; yapımcılığını ve senaristliğini Ali Can Yaraş ve Özge Efendioğlu yapmıştır. Çekimleri Makedonya’da yapılan dizi filmin yapım şirketi ise 314 Yapım Film’dir.
“Büyük Sürgün Kafkasya”, Fırat Sunel’in yazmış olduğu “Salkım Söğütlerin Gölgesinde” ve Gürsel Balcı’nın yazmış olduğu “Sınırdaki Sır” adlı romanlardan uyarlanmıştır. “Büyük Sürgün Kafkasya”, 1944 yılında Stalin’in emri ile sürgün edilen Ahıska Türklerinin yürek burkan hikâyesini anlatmaktadır. “Büyük Sürgün Kafkasya”da olaylar, Ahıska bölgesinin Orsep köyünde ve Artvin’in Şavşat ilçesinin Demirkapı köyünde geçmektedir.
31 Temmuz 1944 günü Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Devlet Savunma Komitesi, Stalin’in emri ile bir karar almıştır. Emre göre Ahıska bölgesinde yer alan 86.000 kişiden oluşan 16.700 hanenin Ahıska bölgesinden Orta Asya’ya sürgün edilmesine karar verilmiştir. SSCB İçişleri Halk Komiseri Lavrenti Beriya, bu acımasız kararın Kasım ayında uygulanmasını emretmiş ve sürgün 14 Kasım 1944 günü ansızın gerçekleştirilmiştir (Akifoğlu, 2023). “Büyük Sürgün Kafkasya”, kısa bir televizyon serisi olarak bu durumu anlatmaktadır.
“Büyük Sürgün Kafkasya”, “Eve Dönüş”, “Aşk ve Ölüm”, “Gelin Kaçırma” ve “Ve Tüm Kapılar Kapanır” adları verilen dört bölümden oluşmaktadır (TRT, 2015). Dört bölümden oluşan dizi film, 2015 ve 2016 yıllarında TRT1 ekranlarında yayınlanmasının yanı sıra günümüzde TRT Nostalji YouTube kanalından (https://www.youtube.com/playlist?list=PLm3-FYEZRvRftIRVHfJ6vvlyxAXPEB62E), TRT tabii internet adresinden (https://www.tabii.com/tr), tabii mobil uygulamasından ve TRT1’in internet adresinden (https://www.trt1.com.tr/arsiv/buyuk-surgun-kafkasya) izlenebilmektedir.
“Büyük Sürgün Kafkasya” (TRT, 2015)
TRT Nostalji YouTube kanalında “Büyük Sürgün Kafkasya”nın “Eve Dönüş” bölümü 1.6 milyon izlenme sayısına sahipken; “Aşk ve Ölüm” bölümü 542 bin, “Gelin Kaçırma” bölümü 380 bin ve “Ve Tüm Kapılar Kapanır” bölümü 408 bin izlenme sayısına ulaşmıştır. Ayrıca, “Büyük Sürgün Kafkasya”, 219 kişinin yaptığı puanlamaya göre 10 üzerinden 8.0’lik bir IMDb rating puanı elde etmiştir (IMDb, 2024).
“Büyük Sürgün Kafkasya”da şahıs kadrosu, Fırat Sunel”in “Salkım Söğütlerin Gölgesinde” adlı romanında yer alan şahıs kadrosu ile paralellik göstermektedir. Bu şahıs kadrosunu Ahmet Ağa ve ailesi, Şota ve ailesi, Otar, Otar’ın arkadaşları ve ailesi, Vitali Efendi ve ailesi, pazar yerindeki esnaf ve köylüler ile devlet görevlilerinden oluşmaktadır (Yılmaz, 2020). “Büyük Sürgün Kafkasya”da şahıs kadrosu şu isimler tarafından canlandırılmaktadır:
Tablo 1. “Büyük Sürgün Kafkasya”da Şahıs Kadrosu
| “Büyük Sürgün Kafkasya”da Şahıs Kadrosu | |
| Karakter İsmi | Oyuncu İsmi |
| Cemil | Tolga Sarıtaş |
| Nino | Elif Atakan |
| Ahmet | Elyesa Kaso |
| Selvi | Nilüfer Küçükçavdar |
| Mihail | Erman Saban |
| Ömer (Genç) | Ertan Saban |
| Komiser İgor | Luran Ahmeti |
| Rüstem Demir (Genç) | Alpay Kemal Atalan |
| Rüstem Demir (Yaşlı) | Mustafa Jasar |
| Safiye Demir | Melis Birkan |
| Nika (Genç) | Neat Ali |
| Dimitri | Cenap Samet |
| Yıldız | Merve Atılmış |
| Terzi | Naci Saban |
| Aslan | Recep Özgür Dereli |
| Teğmen | Kürşat Atlıoğlu |
| Aytekin | Nadi Güler |
| Salih Kurt | Burak Şentürk |
| Zehra | Eylül Su Sapan |
| Ayşe | Yasemin Szawlowski |
“Büyük Sürgün Kafkasya’’nın ilk bölümü “Eve Dönüş” olarak adlandırılır. 14 Kasım 1944 Ahıska Sürgünü’nün tasviri ile başlayan bölüm, sürgünün bir ay öncesinde gerçekleşen olaylar devam etmektedir. Bölüm, Demirkapı köyünden Aslan’ın Rüstem’i şikâyet etmesi ile başlamaktadır. Bu şikâyet üzerine Rüstem, tutuklanarak sorgulanır. O sırada sınırın diğer tarafında Ahıska-Orsep köyünde Cemil, kolhozdan eve döner. Cemil’in döndüğünde amacı sevdiği Nino ile kavuşmaktır. Ancak işler, Cemil ve Nino’nun beklediği gibi gitmez.
Cemil’in annesi Selvi Hanım, oğlunun Ayşe ile evlenmesini isterken Sovyet komiseri İgor, Nino ile evlenmek ister. Yaşanan olaylardan haberi olmayan Cemil ve Nino, uzun bir aradan sonra “Salkım Söğütlerin Gölgesi”nde bir araya gelir. Bu sırada Ahmet Ağa’nın akrabası Rüstem, Ahmet Ağa’nın ahırında baygın halde bulunmuştur. Ayrıca bir kaçak, Sovyet polisler tarafından aranmaktadır. Komiser İgor, Sovyet polisler eşliğinde Ahmet Ağa’nın evini aramaya gelir ve bölüm burada sona erer.
Bölümde Sovyet yönetimi, Türklerin II. Dünya Savaşı’na Almanların yanında gireceğini söyleyerek sürgüne zemin hazırlamaktadır. Hâlbuki Sovyet yönetiminin altında yaşayan Türkler, cephede Sovyet askeri olarak Almanlara karşı savaşmaktadır. Ahmet ve Selvi’nin büyük oğlu Mehmet, bu askerlerden birisidir.
İkinci bölüm olan “Aşk ve Ölüm” olarak adlandırılan bölüm, Rüstem’in yakalanması ile başlamaktadır. Aslan, Rüstem’i Muhtar Aytekin’in şikâyet ettiğini söyleyerek Rüstem’in eşi Safiye’yi kandırmaya çalışır. Niyeti iyi olmayan Aslan’ın amacı Safiye’yi kaçırmak ve kötü emellerine alet etmektir.
Cemil, ailesine Nino’yu sevdiğini söyleyerek ailesini karşısına alır. Ahmet Ağa, Nino’nun ailesi ile konuşmak için evlerine gittiği sırada Cemil, Nino’nun komiser İgor ile evleneceğini öğrenir. Komiser İgor, damatlık ve gelinlik diktirmek amacıyla Nino’yu terziye götürmüştür. Bunun hemen ardından, komiser İgor, askerlerine bölgedeki tüm öğretmenlerin toparlanmasını söyler. Sovyet yönetiminin amacı, bölgede yaşayan tüm Türkleri listeleyerek sürgüne hazırlık yapmaktır.
Bu sırada Aslan’ın kötü emelini öğrenen Safiye bir silah sesi ile kaçmayı başarır. Ahmet Ağa ve ailesi, Ayşe’yi Cemil’e istemeye giderler ancak Cemil, Nino’suz yapamayacağını anlayarak komiser İgor ile yüzleşmeye karar verir. Rüstem’in sorgulandığı ana rastlayan yüzleşme ile bölüm sona erer.
“Gelin Kaçırma”, “Büyük Sürgün Kafkasya’’nın üçüncü bölümüdür. Bölüm, Aslan’ın yakalanma emri ile başlar. Komiser İgor, Cemil’i hapse attırır ve Nino ile düğününü yaptırır. Ancak düğün sırasında Cemil, Rüstem’i de kurtararak hapisten kurtulur, Nino’yu düğünden kaçırır. Cemil, Nino ve Rüstem, Türkiye sınırına doğru kaçarlar. Ancak komiser İgor ve adamları, üçünü de yakalar. Komiser İgor, Cemil’i vurmak isterken Nino merminin önüne atlar ve yaralanır.
Rüstem olayını soruşturmak üzere Demirkapı köyüne savcı gelmiştir. Safiye, savcıyı yakalayarak derdini anlatır. Herkes Rüstem’i Millî Emniyet’te sorguda olarak bilmektedir ancak durum çok daha farklıdır. Bölümün sonunda Nino, Cemil’in hayatı için hayati bir seçim yapmak zorunda kalır. Cemil ve Rüstem için idam sehpaları kurulur.
“Gelin Kaçırma” bölümünde yüksek komiser Sergey İvanoviç, Ahıska Türklerinin kaderini belirleyecek sürgün kararının uygulanmasını emretmiştir. Bölümün sonunda Ahmet Ağa’nın en küçük oğlu Ömer’in ağzından dökülenler dikkat çekicidir:
“O sabah en yaşlımız ve en gencimiz öldü. Ve o zaman kesin olarak anladık ki pek çoğumuz bu yolculuktan sağ çıkamayacaktık çünkü bizi sürgüne değil ölüme yollamışlardı…” (TRT, 2015).
“Ve Tüm Kapılar Kapanır” adı verilen bölüm “Büyük Sürgün Kafkasya’’nın son bölümüdür. Cemil, Nino ve Rüstem’in hayatı tehlikededir. Aslında sadece bu üç ismin değil tüm Ahıska Türklerinin hayatı tehlikededir çünkü bu bölümde 14 Kasım 1944 günü yaşanmış ve Ahıska Türkleri sürgün ile yüzleşmiştir.
Nino, Cemil’in hayatı için komiser İgor’un teklifini kabul eder; hastanede olduğu sırada sürgün haberini öğrenir. Tüm çabası ile sürgün trenine yetişir ancak komiser İgor, Nino’yu trene binmek üzereyken öldürür. Bu sırada Cemil, feryatlar içerisinde ailesi tarafından sürgün trenine bindirilir.
Sınırın diğer tarafında ise bambaşka olaylar gelişir. İstihbarat şefi Salih Kurt, Safiye’ye Rüstem ile ilgili tüm gerçeği açıklar. Safiye, Rüstem’in gelişini her an bekleyecektir. Bu sırada sürgün treninde olan Rüstem, küçük Ömer’den bir söz alır. Yıllar sonra, 1993’te, ikili Demirkapı ve Orsep köyüne giderler. Demirkapı köyünde Rüstem, kızı ile kavuşur. Sonrasında Orsep köyüne giden Ömer, Nika’yı bulur ve yıllar önce Nika’nın sürgün trenine binerken kendisine verdiği bilyeleri ona getirir.
Bölümün sonunda 14 Kasım 1944 Ahıska Sürgünü’nü bizzat yaşamış Merve Aliyeva gibi birkaç ismin röportajına yer verilmiştir. “Ve Tüm Kapılar Kapanır” bölümü ile “Büyük Sürgün Kafkasya” sona erer.
Sonuç
Ahıska Türkleri ile ilgili çekilen dizi, film ve belgesellere bakıldığı zaman bu sayının 14 Kasım 1944 tarihinde gerçekleşen insanlık dramını anlatacak seviyede olmadığı görülmektedir. “Büyük Sürgün Kafkasya”, bu noktada hazırlanmış önemli bir içerik olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle bu içeriğin TRT1 gibi Türkiye Cumhuriyeti’ne ait bir kamu kanalında yayınlanması, Ahıska Türkleri ve Ahıska Türklerinin yaşadığı zulüm ile ilgili pek çok insanı bilgilendirmek ve daha geniş bir kamuoyu yaratmak açısından son derece önemlidir.
“Büyük Sürgün Kafkasya”da yer alan bazı ögeler, Ahıska Türklerinin yaşadıklarını anlatmada tam olarak yeterli gelmemektedir. Örneğin, 14 Kasım 1944 Ahıska Sürgünü, çok sert bir iklimde ve çok zor bir koşulda gerçekleşmiştir. Özellikle Kasım ayının seçilmesi ve insanları yarı açık vagonlarla taşıma bilinçli bir şekilde olmuştur. SSCB İçişleri Halk Komiseri Lavrenti Beriya’nın bu kararının arkasındaki amaç sanki Ahıska Türklerini sürgün etmek değil yok etmektir. Ancak “Büyük Sürgün Kafkasya’’da sürgünün gerçekleştiği anda iklime baktığımız zaman güneşli ve açık bir hava karşımıza çıkmaktadır.
Bir başka dikkat çekilecek nokta ise “Büyük Sürgün Kafkasya”da tercih edilen fon müziğinde karşımıza çıkmaktadır. “Büyük Sürgün Kafkasya”da genel olarak “Vira Cemal-Alaf” adlı müzik tercih edilmiştir. Ancak bu müzik, Ahıska bölgesine hitap eden bir müzikten çok Karadeniz bölgesine hitap eden bir müzik olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tüm bunlarla -her eserde olduğu gibi- “Büyük Sürgün Kafkasya”da da eleştiri konusu yapılacak başka bazı noktaların bulunduğu söylenebilmektedir. Ancak bu durum, “Büyük Sürgün Kafkasya”nın değerli bir eser olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. “Büyük Sürgün Kafkasya”, Ahıska Türklerini özellikle de 14 Kasım 1944 Ahıska Sürgünü’nü anlatan önemli dizi, film ve belgesellerden birisidir demek yanlış olmayacaktır.
Özellikle teknolojinin ve teknolojik ortamların her geçen gün geliştiği ve daha geniş kitlelere ulaştığı bir çağda “Büyük Sürgün Kafkasya” gibi eserler artmalı; tüm gerçekliği ile 14 Kasım 1944 tarihinde yapılan vahşet tüm insanlığın gözleri önüne serilmelidir. Ahıska ve 14 Kasım 1944, hiçbir zaman unutulmamalıdır. Tıpkı “Ve Tüm Kapılar Kapanır” bölümünün sonunda küçük Ömer’in ağzından dökülen şu cümleler gibi:
“Biz, bir zamanlar Kafkasya’da yaşayan kadim bir halkız. Biz, kaybolup gittiğimizi sanmıştık. Ama biz, bizi sevenlerin, kardeşlerimizin, dostlarımızın, akrabalarımızın anılarında silinip gitmedik. Biz, hep vardık. Hatırlandık ve bizi sevenlerin hatıralarında yaşadık.” (TRT, 2016).
Selam olsun Ahıska’ya…
Kaynakça
Akalın, A. (2023). Görsel-işitsel eserler üzerinden Ahıska Türklerinde kadın imgesi. Uluslararası Ahıska Araştırmaları Dergisi (AHARDE), 3(1), 27–40. https://doi.org/10.5281/zenodo.7988144
Akifoğlu, V. (2023). Sovyetler Birliği’nin Türk Dünyasına Yönelik Politikasında; Lavrenti Pavloviç Beria (Лаврентий Павлович Берия). Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(1), 76-90. https://doi.org/10.46790/erzisosbil.1025025
Aliyeva Çınar, M. (2021). Ahıska bölgesindeki Gürcülerin konuştuğu Türk ağzı. (2.Baskı). Astana Yayınları.
Aliyeva Çınar, M. (2022). Sürgünden vatana dönüş serüveni: Bursa’ya yerleşen Ahıska Türkleri. A. S. Uğurlu ve S. Kırlı (Editörler), Bursa atlası içinde (ss. 445-462). Türk Ocakları Derneği Bursa Şubesi Yayınları.
Avşar, Z. (2013). Medya okuryazarlığı. İletişim ve Diplomasi Dergisi, (2), 5-17.
Aydıngün, A. ve Aydıngün, İ. (2014). Ahıska Türkleri: ulusötesi bir topluluk- ulusötesi aileler. Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları.
Çınar, İ. (2022). Etnopedagoji: Atabek Yurdu. (4. Baskı). Pegem Akademi Yayınları.
Çüçen, A. K. (2005). Kültür, uygarlık, evrensellik ve çok-kültürlülük. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 4, 111-115.
Demiray, E. (2012). Anavatanlarından sekiz ülkeye dağıtılmış bir halk: Ahıska Türkleri. Journal of Turkish Studies, 7(3), 877-885.
Faigov, O. (2020). Ahıska Türklerinde din, kültür, kimlik ve iletişim. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7(2), 1136-1157.
Hürriyet Gazetesi. (2015, Aralık 15). Büyük sürgün Kafkasya başlıyor. https://www.hurriyet.com.tr/bilgi/buyuk-surgun-kafkasya-basliyor-40027186 adresinden 25.12.2024 tarihinde erişilmiştir.
IMDb Rating. (2024, Aralık 29). Büyük sürgün Kafkasya ratings. https://www.imdb.com/title/tt5291200/ adresinden 25.12.2024 tarihinde erişilmiştir.
Mora, N. (2008). Medya ve kültürel kimlik. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 5(1), 1-14.
Solmaz, B., Tekin, G., Herzem, Z. ve Demir, M. (2013). İnternet ve sosyal medya kullanımı üzerine bir uygulama. Selçuk İletişim Dergisi, 7(4), 23-32.
TDK Türkçe Sözlük. (2024). https://sozluk.gov.tr/ adresinden 25.12.2024 tarihinde erişilmiştir.
TRT1 Arşiv. (2024, Aralık 29). Büyük sürgün Kafkasya. https://www.trt1.com.tr/arsiv/buyuk-surgun-kafkasya adresinden 25.12.2024 tarihinde erişilmiştir.
Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Senaristler) & Öztekin, M. A. (Yönetmen). (2015) Aşk ve ölüm. Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Yapımcılar), Büyük Sürgün Kafkasya. Türkiye: TRT 1.
Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Senaristler) & Öztekin, M. A. (Yönetmen). (2015) Eve dönüş. Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Yapımcılar), Büyük Sürgün Kafkasya. Türkiye: TRT 1.
Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Senaristler) & Öztekin, M. A. (Yönetmen). (2015) Gelin kaçırma. Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Yapımcılar), Büyük Sürgün Kafkasya. Türkiye: TRT 1.
Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Senaristler) & Öztekin, M. A. (Yönetmen). (2016) Ve tüm kapılar kapanır. Yaraş, A, C. ve Efendioğlu, Ö. (Yapımcılar), Büyük Sürgün Kafkasya. Türkiye: TRT 1.
Yılmaz, A. (2020). Türk romanında Ahıska Türkleri. İlbilge Yayınları.
Zeyrek, Y. (2001). Ahıska bölgesi ve Ahıska Türkleri. Pozitif Matbaacılık.