1919 yılında Güney Kafkaslarda yaşanan siyasî çalkantılar, Posof ve çevresinde derin izler bırakmıştır. Bu dönemde bölgedeki otorite boşluğundan yararlanan Gürcü kuvvetleri, Nisan ayında Türkgözü (Badele) köyü üzerinden Posof’a girerek işgali başlatmıştır. Savayıl olarak adlandırılan bölgedeki pek çok köy bu işgal sırasında ateşe verilmiş, 16 köy kısmen veya tamamen tahrip edilmiştir. Gürcü ordusunun saldırıları, sivil halkın büyük kayıplar vermesine sebep olmuştur. Posof Milis Kuvvetleri’nin kahramanca direnişiyle hâfızalara kazınan bu süreçte, en çarpıcı olaylardan biri, milis kuvvetleri komutanlarından Yüzbaşı Efsel Bey’in şehâdeti olmuştur.
Efsel Bey’in Mücadelesi ve Şehâdeti
Posof bölgesindeki Türk direnişinin önemli şahsiyetlerinden biri olan Yüzbaşı Efsel Bey, Kafkas kökenli bir Osmanlı subayıydı. O dönemde Posof idare merkezi olan Duğur’a kadar ilerleyen Gürcü kuvvetlerine karşı mücadele eden Posof Milis Kuvvetleri’ni yöneten subaylar arasında yer alıyordu. Ancak, Çarlık Rusya’sı döneminde Rus idaresinin hizmetine girmiş olan Yugoslav kökenli Ahmet Bey, çıkarları doğrultusunda bu kez Gürcü işgalcilerle işbirliği yapmıştır. Ahmet Bey tarafından konağında hapsedilen Efsel Bey, buradan kaçmaya çalışırken Ahmet Bey’in adamları tarafından şehit edilmiştir.
Efsel Bey’in cenazesi, halkın sahiplenmesiyle yerel mezarlığa defnedilmiştir. Şehâdet haberi üzerine Posof Milis Kuvvetleri komutanı Hurşit Bey, Ahmet Bey’in konağına giderek intikamını almıştır. Ahmet Bey’in mezarı günümüzde Posof Merkez Camii haziresinde yer almaktadır. Şehit Efsel Bey’in naaşı ise 1939 yılında yapılan bir yol çalışması sırasında bedeninin çürümediği görülerek yeni bir yere nakledilmiş ve bugünkü Efsel Bey Şehitliği’ne defnedilmiştir. Mezar taşına yanlışlıkla 1920 yazılmış olan şehâdet yılı aslında 1919’dur. Mezar taşında yer alan şu şiir, onun kahramanlığını ve milletin hafızasında bıraktığı derin izi anlatmaktadır:
Kapanan gözlerindir, gökte gülen yıldızlar,
Varlığın içimizde, kalbimiz sana mezar,
Öz kanınla sulandı, yurdun toprağı taşı,
Öç aldı düşmanından, yattığın Kayabaşı,
Diril savaş gününde, heybetinle yine gel,
Ey Kafkas’ın öz oğlu, şanlı kahraman Efsel…
Azerbaycan Basınında Efsel Bey
Efsel Bey’in mücadelesi ve şehâdeti, Posof ve Ardahan’da yaşanan Gürcü işgali trajedisinin simgesi olarak hâfızalara kazınmıştır. Bu kahramanın adı, yalnızca yerel halkın anılarında değil, dönemin basınında da yankı bulmuştur. 15 Mayıs 1919 tarihli Azerbaycan Gazetesi’nde “Teessüflü Bir Yitik” başlığıyla çıkan bir haber, Efsel Bey’in kahramanlıklarını ve şehit oluşunu şu sözlerle aktarmaktadır: [1]
“Axıska və Ərdahan faciələrində düşmənin namərdanə bir surətdə hücum və təcavüzünə düçar olub əlim bir halda parça-parça edilərək öldürülən bir şəxs vardır ki, namusu, nəcabəti, qəhrəmanlığı ilə bütün Axıska və Ərdahanlılar arasında nam buraxmışdır. Bu, Əfzəl bəy Musakiyevdir. Musakiyev vətəni Şimali Qafqaziyani tərk edərək bir çox illər Ömər Faiq əfəndi [Nemanzadǝ] ilə bərabər Axıskada çalışmış və çalışdığı işlərdə sədaqət, iman, fikir və məsləkdə səbat kimi xislətləri mətin bir surətdə göstərmişdir.
Əfzəl bəy ağırbaşlı, incə düşüncəli, sülhpərvər, xəluq [xoşxasiyyǝt] bir şəxs idi. Əksəriyyǝn pulsuz, möhtac bir halda qaldığı zamanda yenə camaat işindən ayrılmamış, bütün axıskalılar arasında fədakarlığı ilə, mücahidəsi [sǝyi, mübarizǝsi] ilə bəllənmiş idi. Öldü, fəqət onu taniyan pək çox kimsələr onun xatirəsini saxlayacaqlardır.
Zavallının möhtac və kimsəsiz ailəsi qalmışdır. Baki Cəmiyyəti-Xeyriyyəsi və başqa müəssisələr onun Ərdahanın soyuq mahalinda yaslar, fəryadlar, ələmlər içərisində qalan ailəsinə yardim etsələr, ən savablı bir iş görmüş olarlar. Allah Musakiyevǝ rəhmət etsin. Və bu şəhidə qarşı da bütün səmahətli [sǝxavǝtli] yoldaş və idarələrin ianədə bulunmalarını diləriz.”
Bu haber, Efsel Bey’in yalnızca yerel bir kahraman olmadığını, aynı zamanda Kafkaslar ve Anadolu’da bir sembol hâline geldiğini göstermektedir. Onun adanmış mücadelesi ve fedakârlıkları, o dönemde halkın yaşadığı zulüm ve direniş ruhunu yansıtan önemli bir örnektir.
1919 yılında Posof’ta yaşanan Gürcü işgali ve bu süreçte Yüzbaşı Efsel Bey’in kahramanca mücadelesi, bölgenin tarihine damgasını vurmuştur. Efsel Bey’in şehâdeti, yalnızca bir askerin kaybı değil, aynı zamanda işgalcilerle mücadele eden bir milletin onurlu direnişinin sembolüdür. Onun adına dikilen mezar taşı ve hakkında yazılan haberler, gelecekte de bu fedakârlığın hatırlanmasını sağlayacaktır. Bu olay, Posof tarihindeki millî bilincin ve vatan sevgisinin örneklerinden biri olarak değerini koruyacaktır.
_____
[1] “Təəssüflü Bir İtik”, Azerbaycan Qezeti, Nömre 181, 15 May 1919. bkz. Azerbaycan Qezeti, Cilt 8, Translit. Mehdi Genceli ve Azad Ağaoğlu, Bakı, ADA Üniversiteti Neşri, s. 214.) https://www.ada.edu.az/en/publications/azerbaijannewspaper