GİRİŞ
Oyuncak; gelişim süreci boyunca çocuğun hareketlerine düzen getiren, zihin, beden ve sosyal gelişimine yardımcı olan, hayal gücünü ve yaratıcı yeteneklerini geliştiren tüm oyun malzemeleridir. Su, kil, kum gibi doğal oyun malzemeleri gibi; boş kibrit kutusu, makara, kumaş parçaları vb. artık malzemeler de oyuncak kapsamına girebilir. Oyunun en önemli malzemesi oyuncaklardır. Çocuklar oyuncaklarla oynar ve dünyayı öğrenirler. Oyuncaklar bir çocuğun hayal gücü, ilgisi, keşfetmesi, yapılandırması, eğitimi, bilişsel gelişimi ve cinsiyet rolünü öğrenmesi ile ilişkilidir (Peter ve Tiffany 1984, s.213). Çocukların yaratıcılıklarını, yeteneklerini kolaylaştırarak onların eğitimsel işlevlerini tamamlamalarına yardımcı olan oyuncak ve oyun materyalleri, gelişimin her alanını uyarmaları açısından farklı yaş ve zihin düzeyindeki tüm çocuklar için gereklidir (Tezel Şahin 1993, s.9-10).
Oyun dönemi ya da okul öncesi çağ adı verilen üç ile altı yaş arası, çocukluğun en renkli dönemlerinden biridir. Bu dönem, çocukların bedensel ve zihinsel gelişimlerinin yanı sıra, kimlik gelişimi yonunden de buyume cağının en onemli donemlerindendir. Cocuğun, etrafındaki nesneleri, malzemeleri ve renkleri incelediği ve tercih yapmak üzere fikir yürütmeye başladığı bu dönem, birçok seçimin başlangıç noktasıdır. Bu seçimlerin aracısı oyun ve oyuncaktır (Çelikoğlu ve Aksoy, 1990). Oyun üzerinde inceleme yapan araştırmacılar, çocuğun duygu, düşünce ve gelişme düzeyini anlamanın en iyi yolunun, onu oyun sırasında gözlemek olduğunu kabul etmektedirler. Çocuğun oynadığı oyun köşeleri, aldığı roller, kullandığı materyaller; eğitimciler anne babalar icin onu tanıma konusunda en iyi ipuçlarıdır. Oyun, cocuğun kendi yeteneklerinin farkına vardığı, yaratıcı potansiyelini kullanabileceği; dil, zihin, motor ve duygusal gelişimini destekleyen en etkili ortamdır. Gelişim basamakları boyunca çocuğun hareketlerine duzen getiren, zihinsel, bedensel ve psiko-sosyal gelişimlerinde yardımcı olan, hayal gucunu ve yaratıcı yeteneklerini geliştiren tum oyun malzemeleri oyuncak olarak tanımlanabilir. Çocuk, oyunlar ve oyuncaklar yardımıyla, kendini, yetişkin hayatına ve bu hayatta kendine duşecek gorevlere hazırlar. Çocukta secme ve değerlendirme duygusunu da geliştiren oyuncaklar, bu işlevleriyle cocuğun kendi kendine karar verebilmesine ve belirli bir alanda beceri kazanmasına da olanak hazırlarlar (Tezel Şahin, 1993). Çocuğun bu tercihleri belirlemesinde, yaş, cinsiyet ve ebeveyn gibi faktörler de etkili olmaktadır. 3-6 yaş arası cocukların oyuncak tercihlerinde cinsiyet onemli bir faktordur. 3,5 – 4 yaşlarında cinsiyet faktoru etkili olmaya başlamakta ve bu etki yaşla orantılı olarak artmaktadır (Çelikoğlu ve Aksoy 1990). 3 – 6 yaş grubu cocuklarının anne babalarının, cocuk oyun ve oyuncakları hakkındaki goruşlerinin incelendiği çalışmada, çocukların yaşlarına göre oyuncak tercihlerinde ve cinsiyet ayrımı yapmalarında genellikle anne babaların etkili oldukları ortaya cıkmıştır. Bunun yanında, oyuncağın çocuk gelişimindeki yeri ve oyuncağın çocuğun gelişim basamaklarındaki farklı rolleri incelenmiştir (Tezel-Şahin, 1993).
Çocukların oynamayı tercih ettikleri oyuncaklarda cinsiyetin etkili olduğu saptanmış ve bundan sonra konu ile ilgili yapılacak olan çalışmalarda, gözlem yolu ile cocukların da araştırmalara dahil edilmelerini uygun gorulmuştur. Ayrıca, iyi bir oyuncağın nitelikleri ve oyuncak secimindeki kriterler de belirlenmiştir (Erden, 2001),. Çocukların tercihlerini etkileyecek bircok faktorun icinde en geniş pay genellikle, oyuncağın dış gorunuşunu belirleyen ozelliklere ait olmaktadır. Oyun malzemelerinin görünüş özelliklerini belirleyen en önemli kriterler ise malzeme ve renktir. Çocuklar için önemli rol oynayan çeşitli boyut ve renkteki oyun malzemeleri, çocukların oyun esnasında hem eğlenmelerini hem de renk, boyut, şekil gibi kavramları öğrenmelerini sağlar. Bedensel ve zihinsel gelişim esnasında, çocukların beğeni ve tercihlerinin belirginleşmesi ile birlikte, renk konusunda da görüş ve anlayışları ortaya çıkmaya başlamaktadır. Çevrelerinde bulunmasını istedikleri renkler, kendi iç dünyalarını yansıtmakta ve çocuğun psikolojik durumunu ortaya dökmektedir, denilebilir. Çocuğun çevresini algılamasında doku, form ve renk temel değişkenlerdendir. Mekânın ve mobilyanın tasarlanmasında bu uç öğe birlikte göz önüne alınmalıdır. 3-6 yaş arasındaki çocuklar çevrelerini algılarken formdan ziyade rengi on plana çıkarmaktadır (Konrot,1989). Renk tercihinde yaş önemli bir etkendir ve renk tercihi yaş ve olgunlukla değişim göstermektedir. Çocukta uç yaşından önce renk tercihinde bir tutarlılık görülmemekte, 3-15 yaş arasında ise renk tercihlerinde değişim olmamaktadır (Curaoğlu, 1994). Renk, insan üzerindeki psikolojik etkisi nedeniyle, tasarımda üzerinde durulması gereken bir unsurdur. Çocukların kullanacağı oyuncak ve mekân donatı elemanlarında da bu etki son derece önemlidir. Fiziksel ve ruhsal bir tetikleyici olan kırmızıyı hiperaktif bir çocuğun çevresinde kullanmak yanlışken, bu rengi ve tonlarını egzersize ihtiyacı olan çocuk odalarında kullanmak doğru bir seçenek olacaktır. Hem uyku düzenleyici hem de sakinleştirici etkisiyle mavi çocuk odaları için çok uygunken laciverte çalan mavi tonu depresyon yarattığı için kotu bir secim olacaktır. Çocuğun spora yönlendirilmesi isteniyorsa, en güzel renk turuncu olup, sevgi belirtisi olan renk de pembedir (Sumer 2004).
OYUNCAĞIN ÖNEMİ
Çocuk gelişimi ve eğitimi açısından oyun ve oyuncaklar da çok önemli görülmektedir. Çocuğa oyun olanakları sunulması kadar oyunla ilgili eğitim materyallerinin sağlanması da dikkat edilmesi gereken bir konudur. Oyuncak seçiminde çocuğun yaşı, gelişim düzeyi, yetenekleri ilgi ve ihtiyaçlarına göre tercihler yapılmalıdır. Çocuğun kendi cinsiyetine yönelik oyuncaklarla oynamayı tercih etmesi onun cinsiyet rolünü öğrendiğinin göstergesi olsa da bu durum için ısrarcı olmamak gerekmektedir. Ebeveynler çocuklarına her iki cinsiyete yönelik oyuncakla oynama fırsatını vermeli ve çocuğu katı kurallar içinde sınırlamamalıdır. Çocukların karşı cinsle iletişim kurma ve oyuncaklarını paylaşma gibi etkileşimlerinin desteklenmesi, cinsiyet ayrımını azaltabilmektedir. Öğretmenler günlük etkinliklerini uygularken çocuklara toplum tarafından yüklenmiş olan cinsiyet rollerine karşı, farklı alternatifler de geliştirmelidirler. Çocukların yaratıcılığını artırmak ve gelişim alanlarının tümünü daha iyi destekleyebilmek için okul öncesi dönemde sanat eğitimi ile oyuncak ve oyun materyallerine çok daha önem verilmesi gerektiği söylenebilir. Bunun için anne-baba ve eğitimcilerin bu konularda bilgilendirilmesi önemli görülmektedir.
EĞİTİCİ OYUNCAK
Okul öncesi eğitimde çocuklarının görsel algı gelişimlerini desteklemeye yönelik etkinlikler vardır. Bu etkinlerden biri de eğitici oyuncaklardır. Eğitici oyuncak, çocukların oynayarak öğrenmelerini sağlayan, kavramları geliştirmelerine, obje ve olayların daha iyi anlaşılmasına yani daha çok çocukların zihinsel gelişimlerine yardımcı olan oyuncaklardır. Çocuklar bu oyuncakla oynarken, oyuncağın amacına uygun belli yönergelere uyarak ve belli bir süre etkinliği sürdürebilmek gibi davranışları kazanırlar. Eğitici oyuncaklarla olaylar ve objeler arasında neden-sonuç, benzerlik, parça-bütün gibi ilişkiler kurarak veya belli bir özellik ya da oluş sırasına göre sıralayarak ve gruplayarak şekil-zemin ayrımı yapma, el- göz koordinasyonu, zihinsel gelişim, küçük kas gelişimi algılama, problem çözme, karşılaştırma, akılda tutma, karar verme, benzerlik ve farklılıkları fark etme, zihinde canlandırma yetenekleri gelişmektedir. Eğitici oyuncaklarla oynanan oyunlar çocukların algılamasını, belli bir konuda dikkatini toplayabilmesini problemlere deneme yanılma yoluyla çözümler bulmasını sağlamaktadır ( Aral, Kandır ve Yaşar 2001: 55-60; Oğuzkan ve Oral, 2003:50). Erken çocukluk döneminde çocuğun, simgeleri kullanma, algılama, yeni kavramlar oluşturma gibi bilişsel becerilerin ve tüm gelişimlerinin desteklenmesi için eğitici oyuncakları kullanması yararlıdır (Megep, 2009:18-28).
OYUNCAK SEÇİMİ
Çocuklar, ayakta oldukları zamanların büyük bir bölümünü oyun ve oyuncakları ile geçirmektedirler. Ancak, yaşları gereği sağlık kurallarını göz önüne almadıklarından, bilinçli oyuncak secimi yapılmadığında, ebeveynleri ve eğiticileri tarafından gerekli tedbirler alınmadığında çeşitli sağlık sorunlarının da tehdidi altında kalırlar. Bu nedenle gerek eğitim kurumları, gerekse evler için oyuncak seçerken malzeme ve form acısından en az sağlık sorunu riski çıkaracak oyuncak türlerini seçmek gerekir. Genel anlamda oyuncak yapımında kullanılan malzemeler göz önüne alındığı zaman ağırlıkla çağdaş bir malzeme olan plastik kullanılmakla birlikte hemen her tur malzeme tercih edilebilmektedir. Bu durumda oyuncak seçerken satın alma kararında malzemeyi ön şart olarak koymak yerine, oyuncak yapımında kullanılan malzemenin sağlığa olan etkisinin göz önüne alınması gerekmektedir. Bu acıdan bakıldığında; geri dönüşümlü, 70-80 ᵒC gibi doğal olarak ulaşılabilen sıcaklıklarda yapısı bozulmayan ve nispeten sert plastik türleri, kesme veya şekillendirme anında toz yapmayan kâğıt veya bez türleri, ekstraktif acısından zengin olmayan, kıymık yapmayan ve kolaylıkla deforme olmayacak bir sertlik değerine sahip kurutulmuş ahşap malzeme oyuncak yapımında kullanılabilir. Metallerde ise hafif olanlar tercih edilmeli, pas yapma ve radyoaktivite özellikli olanlar direkt olarak kullanılmamalıdır. Kullanılan malzeme ne olursa olsun oyuncağın hatları mutlaka yuvarlatılmış olmalı keskin kenarlı hatlara hiçbir şekilde yer verilmemelidir
Oyuncağın beğenilip beğenilmemesinde veya o oyuncakla oynanıp oynanmamasında renk önemli bir faktör olarak görülmektedir. Okul öncesi çocuklardan kızlar, oynadıkları oyuncaklarda veya bulundukları ortamdaki donatı elemanlarında en çok pembeyi tercih ederlerken erkekler kırmızıyı tercih etmektedirler. Mavi, sarı ve kırmızı kızlar tarafından en fazla tercih edilen diğer renkler olup, erkekler mavi mor ve sarıyı alternatif olarak öne çıkarmaktadırlar. Ayrıca kızlar tarafından hiç tercih edilmeyen siyah renge erkekler önemli oranda ilgi gösterebilmektedirler. Bu araştırma anketinden elde edilen sonuçlar oyuncak üretiminde yaygın olarak kullanılan turuncu ve yeşil renklere olan ilginin oldukça az olduğunu göstermektedir. Buna göre, kız çocuklar için tasarlanan oyun malzemelerinde pembeye yer vermek yerinde bir secim olacaktır. Erkek çocuk oyuncaklarında ise, yıllardır öne çıkan mavi tonlarının yanında, kırmızı rengin kullanılması da düşünülebilir. Erkek çocuklarda, bu ankete göre en çok tercih edilen rengin kırmızı olması, bu rengin kullanımının arttırılabileceğini göstermektedir. Tercihler, ortak oyun malzemelerinde mavi ve mor tonlarının da kullanılabileceğini göstermektedir. Gerek çocuk gelişimi, gerekse tasarım alanında oldukça önemli rol oynayan bu secimler, oyun döneminde gözden geçirilmeli ve çocuklara uygun ürünler, çocukların tercihleri doğrultusunda üretilmelidir. Çocukların hayallerine ortak olmak, aynı renkleri ve formları hayal etmek ve bu tercihleri malzemeler ile yansıtmakla mümkün olacaktır oyun malzemelerinde pembeye yer vermek yerinde bir secim olacaktır. Erkek çocuk oyuncaklarında ise, yıllardır öne çıkan mavi tonlarının yanında, kırmızı rengin kullanılması da düşünülebilir. Erkek çocuklarda, bu ankete göre en çok tercih edilen rengin kırmızı olması, bu rengin kullanımının arttırılabileceğini göstermektedir. Tercihler, ortak oyun malzemelerinde mavi ve mor tonlarının da kullanılabileceğini göstermektedir. Gerek çocuk gelişimi, gerekse tasarım alanında oldukça önemli rol oynayan bu secimler, oyun döneminde gözden geçirilmeli ve çocuklara uygun ürünler, çocukların tercihleri doğrultusunda üretilmelidir. Çocukların hayallerine ortak olmak, aynı renkleri ve formları hayal etmek ve bu tercihleri malzemeler ile yansıtmakla mümkün olacaktır.
Çocuklar için oyuncak alırken uyulması gereken bazı esaslar vardır. Bunlar da su şekilde sıralanabilirler:
1 – Çocukların yaşı: Oyuncak genellikle belli bir çocuk için seçilmelidir. Çocuklar her yasta değişik gelisiim düzeyi gösterirler. Gerçi bir yas grubundaki bütün çocuklar aynı gelişim düzeyini göstermezler. Çok atik veya yavaş hareket edenler, sakin ve hayat dolu, güçlü – kaba ve ince – çıtkırıldım, hassas – duygulu ve güçlü-iriyarı çocuklar aynı yas grubu içinde bulunabilirler. Aynı yastaki çocuklar aynı ilgileri de duyacak değillerdir. Ama gene de yaslar, aşağı yukarı bir gelişim düzeylini gösterirler ve oyuncak alırken çocuğun yasma uygun oyuncak almak gerekir. 6-7 yasındaki çocukların becerilerini gerektirecek bir oyuncağı iki yasındaki bir çocuğa vermek hiç de uygun değildir. Çocuklar bazı oyuncakları reddederler, kesinlikle o oyuncakla oynamak istemezler veya istenilen biçimde oynamak istemezler. Bazı oyuncakları da başlangıçta istedikleri halde, az sonra bu onlar için can sıkıcı bir oyuncak olur. Çocukların bu oyuncaklarla oynamaları hususunda üstelememek gerekir. Yas gruplarına göre çocukların ne tür oyuncaklarla oynayabilecekleri hususunda, ikinci yazımızda ayrıntılı bilgi verilecektir.
2 – Oyuncaklar çocukların hayal güçlerini geliştirici olmalıdır: Küçük çocukların oyunları geliştirebildiği gibi büyük oranda hayal güçlerine dayanır. Hayal gücü ile çocuk bir oyuncaktan çok çeşitli oyunlar pek çok şeyi de gene o güç sayesinde oyuncak haline getirir.
Alınacak oyuncak, çocuğun hayal gücünü geliştirip ona çeşitli oyun imkânları sunan cinsten olmalıdır. Özellikte son zamanlarda konuşan, uyuyan, ağlayan bebekler, kurmalı veya çocukların pratik çalışmalarına engel olup onları pasifliğe iten otomatik oyuncaklar çocukların fikir ve buluşbolluğuna engel olur, daraltır, hiç olmazsa rahatsız edici bir etki yaparlar. Bu oyuncakların birkaç çeşit olarak yaptıkları monoton hareketler ve konuşmalar, hayal gücünün onlara yükleyeceği pek çok role engel olurlar. Sürekli gülen yüzlere sahip bir oyuncak, oyun içinde çeşitli üzüntülü durumlar geldiğinde vs. oyunun birliğini bozar. Ama sade yüzlü bir oyuncağa çocuk her türlü ifadeyi yakıştırabilir
3- Oyuncaklar çocuğun çevre deneyimlerine ve tecrübelerine uygun olmalıdır: Hiç trene binmemiş bir çocuğa tam otomatik tren oyuncağı alıp istasyon yönetim cihazlarının basına oturtmak doğru mudur? Hiç çiftlik görmemiş bir çocuğu da çiftlik kâhyası yapmak keza! Evet, televizyonda çocuk her şeyi görmektedir; kitaplarda, dergilerde, sınamalarda bütün dünyanın yasayışını seyretmekte, öğrenmektedir. Ama oyun, görme ve okuma üzerine kurulamaz. Çocuk oyunları, hayat tecrübeleri üzerine kurulur. Televizyon ve sinemada gördükleri, dergi ve kitaplarda okudukları çocuklarda yüzeysel, geçici ve tehlikeli bazı “taklit”lere yol açarlar. Çocuklar bunlardan kendi hayal güçlerini kullanarak yeni oyunlara geçemezler. Özellikle karmaşık oyuncaklar alınırken, çocukların hayat tecrübelerine uygunluğu da göz önünde bulundurulmalıdır.
4 – Oyuncak yeni oyun kolaylıkları ve imkânları yaratmalıdır: Bir oyuncak ya kendiliğinden çok yönlü kullanmaya elverişlidir, ya da belli bir oyuncak grubu içindeki yerini doldurur. Çocuğun oyun kurabilmesi bakımından oyun odasındaki oyuncaklar arasında bir uyum olması gerekir. El arabaları, inşaat kütükleri ve diğer malzemeler, römorklu oyuncaklar, mobilyalar vs. bir grubu; bebek takımları, salıncaklar, ev âletleri oyuncakları vs. bir grubu; trenler, demiryolları, taksiler, köprüler, trafik işaretleri vs., bir başka grubu oluştururlar. Oyuncak alımın da çocuğun oyun kurma gruplarındaki yeri düşünülerek de bir seçme yapılmalıdır
5- Oyuncağın yapıldığı madde: Eskiden oyuncaklar bezlerden, tahtadan, kâğıt ve madenlerden yapılıyordu. Şimdi ise plastik, sınırsız denilebilecek şekil ve renk alma yeteneği ile oyuncak sanayinde büyük bir değişiklik yapmıştır Esas olarak iyi veya kötü madde yoktur, ancak bu maddelerden iyi veya kötü yapılmışoyuncaklar vardır. Ama gene de oyuncağın maddesine ve maddesinin kalitesine dikkat etmek gerektir. Çok küçük çocuklara madenden yapılmış sert veya tüylü pelüş oyuncaklar verilmemelidir. Kâğıt türlerinden yapılan oyuncakların dayanabilme sınırları araştırılmalıdır. Plastikte ise sekil ve renk çeşitliliği kadar kalite çeşitliliği de vardır. Çok sert, hemen kırılabilir plastik de vardır; çok yumuşak sıcaktan hemen eriyen plastik de vardır. Bezlerde, ağaçlarda, madenlerde… her oyuncak malzemesinde kalite farkları vardır. Pahalı da olsa sağlığa uygun, kullanışlı, ömürlü, iyi kalite seçilmelidir
6- Oyuncakların büyüklükleri, şekilleri ve renkleri çocuk psikolojisine uygun olmalıdır: Çocuklar canlı, çekici renkleri tercih ederler; gri bir top yerine kırmızı bir top gibi.. Veçocuklar kendilerini yoracak karmakarışık renkler yerine, birkaç renkte sade olarak boyanmışoyuncakları seçerler. Oyuncakların büyüklükleri de çocuk dünyasına uygun olmalıdır. Büyükbir tahta demiryolu, büyük bir top, çok büyük ayı oyuncaklar, bebekler.. hem pahalıdır, hemde çocukların her yere rahatça götürebilmelerine uygun değildir. Daha önemlisi çocuklaroyuncakları rahatça kavrayabilmeli, ona istedikleri gibi muamele edebilmelidirler.Karikatürleştirilmiş oyuncaklardan kaçınmalı, mümkün olduğu kadar gerçek hayatınminyatürü oyuncaklar alınmalıdır. Oyuncak çocukların hayal güçlerini ve oyunlarını belirleyen en önemli etmenlerden biri olduğu için, gerçeği pek saptırmamalıdır. Hayvanların komik bir biçimde oyuncaklaştırılması çocuklarda hayvanlar dünyası hakkında yanlış görüşler meydana getirir. Aşırı derecede karmakarışık boyanmış inşaat malzemeleri yapı yapmayı güçleştirir. Oyuncakların şekilleri ve renkleri çocukların hafızalarını, dikkatlerini yormayacak biçimde olmalıdır
7- Oyuncağın oyun imkânları sunabilme kapasitesi: Oyuncaklar çok yönlü olmalıdır. Tek taraflı oyuncaklar ne kadar büyük, güzel, sağlam vs. olsalar, bir oyuncak olarak verimsiz işlev görürler. Oyun sevinci, oyun başarısı biraz da oyun malzemelerinin bir araya gelerek bir oyun oluşturma niteliklerine, yani oyun imkânlarına bağlıdır, inşaat oyunlarında az malzeme oyun sevincini gevşetir. Çocuğun elinde çok sayıda ve çeşitli yapı malzemesi olmalıdır. Basit bir çok bebek yerline, etrafında bir sürü oyun kurucu malzemesi olan tek bir bebek daha iyidir. Çocuğun önüne seksen çeşit boya koyup, eline bir kaç kâğıt vermek de doğru değildir. Boya çeşidi az da olsa olur ama çok miktarda kâğıt olmalıdır.
8– Oyuncağın yapısı ve işleyişi çocukların anlayacağı cinsten olmalıdır: Küçük çocuklarda önüne geçilmez bir inceleme ve öğrenme hırsı vardır. Ellerine verilen her oyuncağı inceden inceye kontrol eder ve anlayamazlarsa tahrip ederler. Aslında oyuncakların teknik bağlantıları çocuklar için dış modelden daha önemlidir. dış görünüş çocuğun çok kısa bir süre ilgisini çeker, ondan sonra çocuk oyuncağın isleyişini anlamaya çalışır. Onun için mekanizma çocuklar için karışık olmamalı, gözle görülebilir, anlaşılabilir olmalıdır. İsleyisi çok karışık, anlaşılamamış olan oyuncak çocuk tarafından ne yapılıp sökülecek veya kırılacaktır. Bunlara gücü yetmiyorsa ilgisi azalacak ve hatta onu sevmeyecektir. Ancak teknik bağlantıları daha önceden anlamış olan çocuklar, bu tür oyuncaklarla kırmadan seve seve oynarlar
9- Dayanıklılık: Bazı oyuncaklar güzeldir ama ince zayıf taraflarından kırılıverirler. Burada çocuk suçsuzdur ama, gene de üzülür. Oyuncağın -kırılmasa bile- hızla eskimesi, çocukla oyuncak arasındaki sürekli iliksiye engel olur. Çocuğa verilen oyuncaklar dayanıklı olmalıdırlar
10- Güvenlik: Çocuk düşe kalka büyür. Çocukların günlük çevresi bir çok keskin kenar ve köselerle doludur, çocuk her an bir şeye takılarak düşebilir; kapıda, dolaplarda, çekmecelerde parmakları kısılabilir. Ne zaman ne olacağı bilinmez. Her tehlikeye karsı aşırı önlemler almak da doğru değildir, fakat ciddî tehlikelere de engel olunmalıdır. Bu husus çevre açısından olduğu gibi, oyuncaklar açısından da gözetilmelidir. Özellikle tehlikeyi tanımayan ve ondan sakınmayan bebeklerin oyuncaklarının yapım ve seçimlerinde buna dikkat edilmelidir. Evde küçük bebekler varsa, oradaki büyük çocukların oyuncaklarına bile dikkat edilmelidir. Ayrıca her yastaki çocuğun belli bir tecrübesi, tehlikelere karsı vaziyet almada belli bir tutumları vardır. Bir testere, bir çekiç, bir sıcak ütü her yastaki çocuklara verilmez. Oyuncak yaparken, satarken ve bunlarla oynarken çocukların güvenliği konusu üreticiler, anne-babalar ve bakıcılarla imalatçıların üzerinde duracakları en önemli konulardan biridir. Bu hususta bazı ülkeler, yasalarla belirlenmiş güvenlik önlemleri koymaktadırlar.
11- Fiyat: Esasen her fiyata iyi oyuncak vardır ama oyuncağın psiko-pedagojik yönlerinden ve kalitesinden anlamak gerekir. Oyuncağın fiyatı kalitesine, oyun imkânları yaratma kapasitesine ve dayanıklılığına göre belirlenmelidir. Ucuz ve yukarıdaki nitelikleri olmayan oyuncakların bir değeri olmadığı gibi, çok pahalı ve çocuğun seviyesinin, kullanımının Üzerindeki oyuncakların da değeri yoktur. Oyuncak seçiminde bu hususun da göz önüne alınması gerekir.
CİNSİYETE GÖRE OYUNCAK SEÇİMİ
Okulöncesi dönemde çocuğun hayal gücünü geliştiren oyuncaklar cinsiyete göre farklılaşabilir. Kız çocuklar için evcilik köşesinde bebek oyuncakların önemli olmasına karşılık, bakkalcılık köşesinde erkek çocukların teraziye ihtiyacı olabilir. Kızlar ev ile ilgili oyuncaklardan, kitaplardan hoşlanırlarken, erkekler futbol topu, oyuncak tüfek, tabanca, küçük otolar, tren, kurulup sökülebilen makineler, Legolar ve hikaye kitaplarını tercih edebilirler. Top gibi bazı oyuncaklar ise her iki cinsiyetten çocuğun da ilgisini çektiği bilinmektedir (Yavuzer 2004 s.65; Poyraz 2003 s.60). Çocukların oyuncak seçimlerinde cinsiyete özgü öğeleri dikkate aldıkları görülmektedir. Martin (1995, s.1454) okul öncesi dönemdeki çocukların kendileri ve başkalarının oyuncak seçimleri hakkında yorum yapmaları istendiğinde, çocukların kendileri ve diğer çocukların oyuncak seçimleri hakkında karar verme yolu olarak hem cinsiyet etiketini, hem de cinsiyete dayalı eşleştirmeyi kullandıkları sonucuna ulaşmıştır. Alexander ve Hines (2002, s. 474) ve Tuzcuoğlu vd. (2006 s.455) tarafından yapılan araştırmalarda da benzer sonuçlara ulaşılmış olup çocukların oyuncak tercihlerinin cinsiyetlerine göre farklılaştığı tespit edilmiştir. Çocuklar oyuncak seçiminde cinsiyet ayrımına dikkat etmeyi kendi başına karar verebilirken, bazen bu durum çocuğun anne ve babasının yönlendirmeleriyle de oluşabilmektedir. Oyuncak seçiminde ebeveynlerin etkisi birçok araştırmacı tarafından incelenen bir konudur. Peter ve Tiffany (1984, s.215) çalışmalarında, erkeklerin daha sıklıkla kas gücüne dayalı nesneleri seçtiği, kız çocuklarının kadınsı oyuncaklarla oynadıkları, çocuğun oyuncak seçiminin önemli derecede ana babanın oyuncak seçimi ile ilişkili olduğu, bununla birlikte ana babanın oyuncak seçiminin cinsiyet rol sınıflandırması ile ilgili olduğu sonuçlarına ulaşmışlardır. Caldera vd. (1989, s.74-75) ebeveynlerin çocuklarını belirli bir cinsiyete yönelik oyuncaklarla oynamaya teşvik edip etmediğini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada, çocukların ebeveynlerinin kontrolü altındayken kendi cinsiyetine yönelik olan oyuncaklarla daha çok oynadıklarını tespit etmiştir. Bununla birlikte ellerinde başka hiçbir alternatif oyuncak olmamasına ve ebeveynlerin etkisi kontrol edilmesine rağmen yeni yürümeye başlayan çocukların kendi cinsiyetlerine göre üretilmiş oyuncaklara göre karşı cinse yönelik olan oyuncaklarla daha az ilgilendikleri sonucuna da ulaşmışlardır.
GELİŞİM ALANLARINA GÖRE OYUNCAKLARIN SINIFLANDIRILMASI
Bakış açılarına göre çeşitli oyuncak sınıflandırmaları vardır. Büyük ve küçük kas gelişimini sağlayan oyuncaklar, yaratıcılık ve hayal gücünü geliştiren, sanat ve el islerini geliştiren, anlama – kavrama gücünü geliştiren oyuncaklar, dans ve müzik oyuncakları, evcilik oyuncakları vs.
Bir başka açıdan (Roger Coillois) ok ve kılıçtan tank ve makinaya kadar uzanan savaş oyuncakları; zar, tombala vs. ye dayanan şans oyuncakları; bebekler, maskeleri, çok çeşitlikıyafetleri içine alan taklit oyunları ve son bir grup olarak da kızak, salıncak, atlı karınca gibiaynı zamanda da tehlikeli olan- heyecan oyunları.
Oyuncaklar büyüklüklerine, yapıldıkları maddelere, hitap ettikleri yas gruplarına ve cinslere göre daha çok çeşitli sınıflandırmalara ayrılmaktadır:
1. Büyü Kas Gelişimi için Oyun Araçları
Üç tekerlekli bisiklet
Çeşitli boylardaki arabalar
Kayma, tırmanma, sallanma oyuncakları
Tahterevalli
2-Küçük Kas Gelişimi için Oyun Araçları
Mum boya, renkli kalem, keçeli kalem, kağıt
Kağıt makası
Kayma, tırmanma, sallanma oyuncakları
Tahterevalli
Yapıştırıcı
Legolar, birleştirme oyuncakları, parçalı bulmacalar
3. Kurgu Oyuncakları
Küpler, bloklar
Tahta otomobil ve kamyonlar
Kum havuzunda oynanmak üzere sert plastikten hayvanlar ve insanlar
Tahta veya plastik hayvanlar
Bebekler
Eklemeli oyuncaklar
Birbirine geçme vagonlu tahta trenle
4. Yaratıcı Düş Gücünü Geliştiren Oyuncaklar
Kukla sahnesi
El kuklaları
Parmak kuklaları
Bez bebekler
Çeşitli giysiler, yetişkin süs eşyaları
Doktor araçları, telefonlar, bebek arabaları
5. Evcilik Oyuncakları
Ocak, musluk, buzdolabı
Yemek ve çay takımları
Bebekler ve bebek evi
Çocuk boyuna uygun yatak, sandalye ve masalar
6. Yaratıcı Sanat için Malzemeler
Mum boya, pastel boya, renkli tebeşir ve keçeli kalemler
Kil
Plastrin
Suluboya, parmak boya, toz boya
Fırçalar
Kağıtlar
Artık kumaşlar, kağıtlar, ip, yün, talaş, yumurta kabuğu ve yapıştırıcı
Baskı kalıpları (makara, havuç, patates, tahta, yaprak gibi)
7. Çocuğun algı ve Kavramasını Geliştirecek Uyarı Araçları
7.1. Okuma konuşmayı geliştirecek uyarı araçları
Tahtadan harf ve sayılar
Mıknatıslı harf ve sayılar
Zımpara kağıdından pazen kaplı tahtaya yapışabilecek harf ve sayılar
Harf ve sayıları içeren lastik mühürler e- Üzerine basit sözcüklerin yazılacağı
büyük karton fişler
Çeşitli eklemeli bulmacalar
Dominolar
Tamamlama, karşılaştırma oyunları
Karatahta
1.2. Matematik ve sayılar
Renkli çubuklar
Mozaik geometrik şekiller
Tahta oyuncak saat veya saati öğretecek tahta küpler
Matematik kavramını geliştirecek oyunlar
1.3. Doğa Bilimleri
Mıknatıs
Karınca yuvası
Ayna
Taş, yaprak, deniz kabuğu, kuru bitki ve sebze koleksiyonu
Doğa ile ilgili çocuk kitapları ve plaklar
8. Müzik ve Dans Araçları
Ritm araçları ( tef, davul, trampet, flüt, zil, çan, çıngırak, plak ve CD’ler
ANNE BABALARIN OYUNCAK SEÇİMİNDE DİKKAT ETMESİ GEREKEN NOKTALAR
* Anne-babalar çocuğun yaşına uygun oyuncaklar almalıdır. Okul öncesi dönemdeki çocuklara oda setleri, mutfak setleri, doktor muayene aletleri, tahta bloklar, kova tırmık, kürek, resimdefteri, boya kalemleri, oyun hamuru, yaşına uygun Legove yap-boz alabilirsiniz.
* Oyuncakların yüzeyleri düzgün ve kolay temizlenebilir olmalı; çocuklar için zararlı olabilecek kimyasal maddelerle (boya, vernik, kaplama gibi) kaplı olmamasına dikkat etmelisiniz!
* Çocukların yumuşak oyuncaklardan çok hoşlandıklarını sarılma ihtiyaçlarını karşıladıklarını unutmayıp evde ayıcıklar, köpekçikler için yer ayırabilirsiniz.
* Oyuncak alırken cinsiyet ayrımı gözetilmemelidir. Yani kız çocuklarına hep bebek, erkek çocuklarına ise araba almak gibi. Çünkü her çocuk değişik oyuncaklarla oynayarak farklı deneyimler kazanır.
* Sağlam ve dayanıklıoyuncaklar almaya özen göstermek gerekir. Özellikle 0-3 yaş arasındaki çocuklara kolayca kopabilecek, (küçük göz, parça, düğmeleri olan) parçaları olan oyuncaklar alırken dikkatli seçim yapmalısınız.
* Alınacak olan oyuncağın çocuğa zarar verebilecek türde (keskin, sivri uçlu) olmamasına özen göstermelisiniz.
* Çocuğunuza aldığınız oyuncak, çocuğun işitme fonksiyonlarını bozacak yükseklikte ses ve gürültü üretmemelidir.
* Farklı tür oyuncaklar almaya özen göstermek gerekir.
* Pahalı ve elektronik oyuncaklardan ziyade çocuğun yaratıcılığı ve hayal gücünü geliştirici oyuncaklar almalısınız.
* Oyuncağı çocukla birlikte, onun seçmesine izin vererek almalısınız.
* Çocuklarla birlikte oyuncaklar üretebilirsiniz çocuğun kendisinin yaptığı oyuncak daha çok hoşuna gider ve onunla daha uzun oynayarak zevk alır.
* Özellikle 6 yaşından sonra çocukları yaşlarına uygun sportif faaliyetlere yönlendirmeniz onların fiziksel, zihinsel, sosyal gelişimlerini desteklemeniz açısından oldukça faydalı olur.
* Evinizde çocuğunuzun oyuncaklarını açık raflarda saklayın. Kutu, sandık gibi kapalı, çocuğunuzun içine girip kalabileceği yerler tehlikeli olabilir.(Evran ÇİÇEK Gül SALLIOĞLU )
KAYNAKÇA
Aral, N. Kandır, A.& Yaşar, M.C.( 2001). Okul Öncesi Eğitimi I.. İstanbul: Ya-pa Yayıncılık.
Alexander, G.M., and Hines, M. 2002. Sex differences in response to children’s toys in non-human primates (cercopithecus aethiops sabaeus). Evolution and Human Behavior (23): 467-479.
Curaoğlu, F., (Doğramacı), “3-6 Yaş Grubunda Çocuk Odası Mobilyasına ve Tasarım Ölçütlerine Bir Yaklaşım”, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe UniversitesiSosyal Bilimler Enstitusu, 1994.
Caldera Y.M., Huston A.C., O’Brien M. 1989. Social interactions and play patterns of parents and toddlers with feminine, masculine, and neutral toys. Child Development, 60(1): 70-76.
Celikoğlu-Aksoy, C., 1990, 3 – 6 Yaş Arası Çocukların Oyuncak Tercihlerinde Cinsiyet Faktörünün Etkisinin İncelenmesi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri
Enstitüsü Çocuk Sağlığı ve Eğitimi Programı Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara
Erden, Ş., 2001, Anaokullarına Devam Eden Çocukların Ebeveynlerinin ve Öğretmenlerinin Çocuk Oyun ve Oyuncakları Hakkındaki Görüşlerinin İncelenmesi, Ankara Universitesi, Fen Bilimleri Enstitusu Ev EkonomisiAnabilim Dalı Yuksek Lisans Tezi, Ankara
Konrot, M., “Okul Öncesi Çocukların Oyun Odası Duvarları İçin Seçtikleri Renkler”, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Universitesi, Eğitim Fakultesi, 1989
Megep. ( 2009). Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi. Eğitici Oyuncaklar. [Online] Avaible: http://megep.meb.gov.tr/mete_program_modul/modul_pdf/761CBG027.pdf
Martin, C.L. 1995. Children’s gender-based reasoning about toys. Child Development, 66(5): 1453-1471
Mustafa Ergün, Oyun ve Oyuncak Üzerine. Milli Eğitim. I/1,1980. s.102-119.
Oğuzkan, Ş.& Oral, G.( 2003). Okul Öncesi Eğitimi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi,
Peter, O. and Tiffany, M. 1984. Parental toychoice stereotyping and its effects on child toy preference and sex-role typing. Journal of Social behavior and personality, 12(2): 213 216
Peter, O. and Tiffany, M. 1984. Parental toychoice stereotyping and its effects on child toy preference and sex-role typing. Journal of Social behavior and personality, 12(2): 213–216.
Poyraz, H. 2003. Okul öncesi dönemde oyun ve oyuncak, Anı Yayıncılık, Ankara.
Sumer, E., “Cocukların Dekoratoru”, Hürriyet Cumartesi Eki, 3 Ocak, 2004
Tuzcuoğlu,N., Güven,.G. ve Efe,K. 2006. 4-6 Yaş grubu çocuklarında oyuncak tercihlerini etkileyen faktörlerin incelenmesi. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi 1. Uluslar arası okul öncesi eğitim kongresi Bildiri Kitabı:1.Ya-Pa Yayıncılık, s. 455-473, İstanbul.
Tezel Şahin, F. 1993. Üç-altı yaş grubu çocuklarının anne babalarının çocuk oyun ve oyuncakları hakkındaki görüşlerinin incelenmesi. Bilim Uzmanlığı Tezi.Hacettepe Üniversitesi. Ankara
Tezel-Şahin, F., 1993, Üç – Altı Yaş Grubu Çocuklarının Anne Babalarının Çocuk Oyun ve Oyuncakları Hakkındaki Görüşlerinin İncelenmesi, HacettepeUniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitusu Cocuk Sağlığıve Eğitimi Programı Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara
Yavuzer, H. 2004. Çocuğu tanımak ve anlamak, Remzi Kitabevi, İstanbul.
[1] Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Öncesi Öğretmenliği 4. Sınıf Öğrencisia