Sürgün denilince en başta vatan gelir insanın aklına. Ardından azap dolu sürgün yolculuğu, ölüm, karanlık günler, belirsizlik…
Öz vatanlarına bir gün dönebilme umuduyla yaşayan Ahıska Türklerinin sürgün acısı, aradan geçen 78 yıla rağmen yüreklerinde hâlâ taptaze duruyor.
“Mal meledi, tavar meledi, it uludi, anam ağladi…” diyen Ahıska Türkleri… 78 yıl öncesinde yaşanan ortak bir acının canlı tanığı, 1944 tarihinde Stalin yönetimi tarafından koparılıp Orta Asya bozkırlarına sürgün edilen mazlum bir halk.
Yıllardır içinde taşıdıkları vatan hasretinin acısını dile getirmek isteseler de karşılarında duran o “çift başlı canavar” buna daima engel olmuştur. Korku ve endişeyle yaşayan bu insanlar, ancak duygularıyla baş başa kaldıkları bir ortamda söylemek istediklerini bir tek kâğıda anlatabilmişlerdir. Kimi anılarını yazmış kimi ise şiirlere dökmüş duygularını. Yıllar geçse de bu insanlar bu dünyayı terk etse de bu el yazmaları artık yavaş yavaş gün yüzüne çıkmaya başlamıştır.
Ömrünce vatan hasretini çeken, duygularını şiirlerle dile getiren ve vatanına kavuşmadan bu dünyadan göç eden Ahıska Türklerinden biri de Ensar Hamit’tir.
Ensar Hamit 18 Ocak 1940 tarihinde şimdiki Gürcistan’ın Ahıska bölgesinde dünyaya gelmiş. Henüz 4 yaşında iken babası ve en büyük ağabeyi Sovyetler Birliği ordusunda düşmana karşı savaşırken Ahıska’nın Hırtız köyünden 14 Kasım 1944 tarihinde Ahıska Türklerinin sürgünü sırasında annesi ve 3 kardeşi ile birlikte Kazakistan’a sürgün edilmişti.
İlköğretim ve lise eğitimini Kazakistan’da tamamlayan Ensar Hamit, 1964 yılında Frunze (şimdiki Bişkek) şehrinde girdiği Otomobil ve Ulaşım Yüksekokulundan 1968 yılında otomobil mühendisi olarak mezun olmuştur. Sovyetler Birliği döneminde ulaşım ve kargo transferi yapan bir devlet şirketinde yönetici pozisyonunda 26 yıl boyunca mesleğini icra etmiştir.
1999 yılına kadar Kazakistan’da yaşamış ve yine Ahıska Türklerinden Melek Hamit ile evlenmişti. Bu evliliğinden 3 çocuk sahibi olmuştur.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra emekli olan Ensar Hamit, 1999 yılında ailesi ile birlikte Türkiye’ye göç etmiş. Yalova’nın Çınarcık ilçesine yerleşmişti. 1999 yılında Çınarcık’ta büyük depremi ailesiyle birlikte yaşamıştı. 2010 yılında da eşi ve üç çocuklarıyla birlikte Antalya’ya yerleşmişti.
Kanser hastalığına yakalanan Ensar Hamit, 6 Ocak 2013 tarihinde vefat etmişti.
Ensar Hamit, benim dedemdi. O, Türkiye’de benim en büyük destekçim oldu. İyi günümde, kötü günümde daima yanımda oldu. O aynı zamanda benim sırdaşımdı. Yeri geldikçe halkımızın sözlü halk anlatılarından örnekler vererek düşüncelerini benimle paylaşırdı. Anlattığı her masalın ardından, masaldan alınması gereken mesajları vurgulardı. Atasözlerinden örnekleri vererek nasihatlerde bulunurdu. Nasreddin Hoca’dan hikâyeleri anlatarak erdemliliği anlatırdı. Kendisinden bu örnekleri çokça duydum. Ancak şiir bestelediğini duymadım. Diğerlerinden sakladığı gibi benden de saklamıştı. Ölümünden sonra eşi ve kızı defterini gösterdiğinde şaşkınlık içinde kaldığımı da itiraf etmeden geçemeyeceğim. Hem hüzünlü duygu seline kapıldım hem de gururlandım.
Bir kez Sovyetler Birliği döneminde Türklerin yurtdışına çıkma yasağı varken bana Türkiye’ye ve Ahıska’ya gittiğini söylemişti. O dönemlerde Ahıska Türklerinin Ahıska’ya gidişleri engellenmişti. Nasıl başardıysa küçük yaşlarda veda ettiği vatanına dönüp görme imkânını yakalamıştı. Bu şiirler de vatanına ayağını bastığı günlerde yaşadığı duygularının bir ifadesidir. Defterinden aldığım bir şiir örneğini sizinle paylaşmak istedim:
VATANA KOŞMA
| 1. Ey camaat, gǝlin sizǝ söylǝyim Nasıl gördi bu gözlǝrim vǝtǝni. İki yandan axer sǝrin sulari. Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Ey cemaat, gelin size söyleyeyim Nasıl gördü bu gözlerim vatanı. İki yandan akıyor serin suları. Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 2. Xırtız’i görǝnin çıxmaz axlından Çǝktüği sǝfalar, sürdüği dǝvran Vaxtında varimiş Xırtız’da dǝvran. Çox perişan gördüm bizim Xırtız’i. |
Hırtız’ı[1] görenin çıkmaz aklından Çektiği sefalar, sürdüğü devran Vaktinde var imiş Hırtız’da devran Çok perişan gördüm bizim Hırtız’ı. |
| 3. Toloş’i geçǝndǝ baxtım qala başına, Sǝlam verdim toprağına, taşına. Dedim, “Gözǝl Vǝtǝn, nǝlǝr gǝlmiş başına.” Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Toloş’u[2] geçince baktı kale başına Selam verdim toprağına, taşına Dedim, “Güzel Vatan, neler gelmiş başına.” Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 4. Geçǝndǝ qarşi Toloş’a tǝrǝf Yüz tutup gederdim Narman’a bizim Dönüb sağa sola baxanda Qaraldi gözlǝrim getmǝdi dizim. |
Geçince karşı Toloş’a doğru Doğrudan gidiyordum Narman’a[3] bizim Dönüp sağa sola bakınca Karardı gözlerim gitmedi ayaklarım. |
| 5. Sağ tǝrǝftǝ ǝski ağaç qalmamiş, Ottuz yil içindǝ bir su görmǝmiş, Sellǝr gǝlmiş Ana Kür qalmamiş, Belǝdür işlǝri Narman’ın bizim. |
Sağ tarafta eski ağaç kalmamış, Otuz yıl içinde bir su görmemiş, Seller gelmiş Büyük Kür kalmamış, Öyledir işleri Narman’ın bizim. |
| 6. Xırtız’dan baxanda Narman görünür Hǝmin bu arada sular birlǝşür. Sǝksǝn ǝvdǝn her bir mǝhlǝ görünmer, Veran qalmiş, gördüm bizim Narman’i. |
Hırtız’dan bakınca Narman görünür. Hemen o arada sular birleşir. Seksen evden her bir mahalle görünmez, Viran kalmış, gördüm bizim Narman’ı. |
| 7. Güni çıxer Sireli’nin başından Buradan sürüldüm bǝn dört yaşimda Sǝlǝmǝtlux yoxtur ǝvlǝrindǝ, taşinda , Veran qalmiş, gördüm bizim Vǝtǝn’i. |
Güneş çıkıyor Sireli’nin[4] üstünden Buradan sürüldüm ben dört yaşımda Selametlik yoktur evlerinde, taşında, Viran kalmış, gördüm bizim Vatan’ı. |
| 8. Borjom’i çixanda gördüm Azguri, Axer sol tǝrǝftǝ sulari turi, Narman’da baxçalar bütüni quri, Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Borjomi’den[5] çıkınca gördüm Azgur’u,[6] Akıyor sol tarafta suları duru, Narman’da bahçelerin tümü kuru, Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 9. Saat birdǝ geçtim Minaz’ın üstündǝn, Heç qanamadim millǝtinin dilindǝn, Bir insan görmǝdim bǝnim dinimdǝn, Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Saat birde geçtim Minaz’ın[7] üstünden, Hiç anlamadım milletinin dilinden, Bir insan görmedim benim dinimden Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 10.Çox gözǝldür yaşamaya Asminza, Mǝvla’m qismǝt etsin Vǝtǝn’i bizǝ, Hökmǝt izin versin gedax Xirtiz’a, Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Çok güzeldir yaşamak için Asminza,[8] Mevla’m kısmet etsin Vatan’ı bize, Hükümet izin verirse gidelim Hırtız’a, Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 11.Asminza’da xǝste çǝrmügǝ baxar, Gözünün yaşlari su kimi axar, Buranın xǝstǝsi çǝrmügǝ rüyada baxar, Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Asminza’da hastalar kaplıcada bakılır, Gözyaşları su gibi akar, Buranın hastası kaplıcayı rüyada görür, Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 12.Asminza deduğuz bir dağın döşi, Yemǝya layixtur qoyunun döşi, Asminza’da düzǝldi sürülmax işi, Belǝ gördüm bǝn o yeri qardaşlar. |
Asminza denilen bir dağın döşü, Yemeye layıktır koyunun döşü, Asminza’da başladı sürgün işi, Böyle gördüm ben o yeri kardeşler. |
| 13.Meydanda yaraşur Asminza düzi, Cavanlar içkiya kǝsǝrdi quzi, Mǝvla’mız yetürsün Vǝtǝn’ǝ bizi, Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Meydanda yaraşır Asminza ovası Gençler içki içmek için keserdi kuzu Mevla’mız kavuştursun Vatan’a bizi Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 14.Gedǝndǝ Azgur’a yolumi kǝsǝrdi saldatlar, Gǝlǝnǝ gedǝnǝ dokument yoxlar, Yazux millǝt “Vǝtǝn” deyif ağlar, Belǝdür işlǝri bizim Vǝtǝn’in qardaşlar. |
Gidince Azgur’a yolumu keserdi asker Gelenin, gidenin evrakını yoklar Yazık, millet “Vatan” deyip ağlar Böyledir işleri bizim Vatan’ın kardeşler. |
| 15.Qısasıni qoyma düşmana qala, Südüm xaram olsun diyer, namǝrdǝ ana, Qorxerim Vǝtǝn çǝtin bizim ola, Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Kısacası bırakma düşmana kalsın, Sütüm haram olsun der namerde ana, Korkarım ki Vatan zor bizim olur, Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 16.Toloş deduğuz bir dǝrǝ içi, Millǝti yaşiyer bütüni Gürci, Hǝr nerǝ baxersǝn baxçanın içi, Belǝ gördüm bǝn Toloş’i qardaşlar. |
Toloş dediğin bir derenin içi, Milleti yaşıyor bütünü Gürcü, Her nereye baksan bahçenin içi, Böyle gördüm ben Toloş’ı kardeşler. |
| 17.Onnarın yox daha möhtǝci ata, Hökümǝt izin vermer meyvayi sata, İki çuval alma on bir manata, Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝni qardaşlar. |
Onların yok daha ihtiyacı ata, Hükümet izin vermez meyveyi sata, İki çuval elma on bir manata[9], Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 18.Toloş kolxozunun çox olur vari, Beş avtosi var, iki traktori. Әlli can mal var, bin can tavari. Belǝ gördüm bǝn Toloş’i qardaşlar. |
Toloş kolhozunun çok olur varı, Beş otosu var, iki traktörü. Elli baş mal var, bin baş davarı. Böyle gördüm ben Toloş’u kardeşler. |
| 19. Vǝtǝn çox gözǝl olurdi yazi, Seyrangâh yeridür Qurban düzi. Mǝvla’mızdan gǝlmiş bizǝ bu qara yazi. Belǝ qördüm bǝn o yeri qardaşlar. |
Vatan çok güzel olurdu yazları, Seyran yeridir Kurban ovası[10]. Mevla’mızdan gelmiş bize bu kara yazı. Böyle gördüm ben o yeri kardeşler. |
| 20.Kim istǝrdi Vǝtǝn ǝllerin ola. Qalanın üstündǝn baxerdim yola, Yetimǝ bǝnziyer o Peritarla. Belǝ gördüm bǝn Vǝtǝn’i qardaşlar. |
Kim isterdi Vatan ellerin olsun. Kalenin üstünden bakıyordum yola, Yetime benziyor o Peritarla.[11] Böyle gördüm ben Vatan’ı kardeşler. |
| 21.Dǝdǝmgil yaşardi bǝnim Saro’da, Gǝzǝydim orayi cavan çağımda, İçkiyi quraydım Nikkor baginda. Belǝ gördüm bǝn Saro’yi qardaşlar. |
Dedemler yaşardı benim Saro’da,[12] Gezeydim orayı genç çağımda, İçkiyi kuraydım Nikkor bağında. Böyle gördüm ben Saro’yu kardeşler. |
| 22.İki başida turer yumri qulesi, Çǝtin olur ǝv yapmasi, turmasi. Bişey yer dǝgülmiş bizim Ormo’si. Belǝ gördüm bǝn Ormo’yi qardaşlar. |
İki ucunda duruyor yumru kulesi, Çetin olur ev yapması, yaşaması, Bir yer değilmiş bizim Ormo’su.[13] Böyle gördüm ben Ormo’yu kardeşler. |
| 23. Çıxasın gǝzmǝyǝ Eşmekuban’a, Töktüğun ǝmǝklǝr getmǝz yabana. Yaşiyan millǝti bǝnzǝr çobana. Belǝ gördüm bu yerlǝri qardaşlar. |
Çıkarsın gezmeye Eşmekuban’a,[14] Döktüğün emekler gitmez yabana. Yaşayan milleti benzer çobana. Böyle gördüm bu yerleri kardeşler. |
| 24.Bilmǝm nǝsil olur oranın qışi . Saxlamaya ola Laxsev camuşi. Sürülmǝmiz bizim Allah’in işi. Belǝ gördüm bǝn Laxsevi qardaşlar. |
Bilmem nasıl olur oranın kışı. Beslemek olur Lahşev[15] camuşu[16]. Bizim sürgün Allah’ın işi. Böyle gördüm ben Lahşev’i kardeşler. |
| 25.Bu xalğa oraya getmax lazımdur. Emǝgi bunnarın arpa, lazuttur. Buranın gǝlüri xalği azıdur. Belǝ gördüm bǝn Laxşev’i qardaşlar. |
Bu halkın oraya dönmesi lazımdır. Bunların emeği arpa, mısırdır. Buranın geliri halkı azıtır. Böyle gördüm ben Lahşev’i kardeşler. |
| 26.Bilmǝm nǝsil olur Laxşev’in yazi, Onnar baştan qara açar, bağlar bayazi. Gǝlmiş Allah’tan bunnara bu çeşit yazi. Belǝ gördüm bǝn Laxşev’i qardaşlar. |
Bilmem nasıl olur Lahşev’in yazı, Onlar başından karaları açar, bağlar beyazı. Allah’tan gelmiş bunlara böylesine yazı. Böyle gördüm ben Lahşev’i kardeşler. |
| 27.Quarşa deduğuz aşşaği baxer. Axilkǝlǝk Ardahan yanından axer. Allah bu işlǝrǝ nǝ cürǝ baxer? Belǝyimiş bizim Vǝtǝn qardaşlar. |
Kuarşa[17] dediğiniz aşağı bakar. Ahılkelek[18] Ardahan yanından akar. Allah bu işlere nasıl bakar? Böyleymiş bizim Vatan kardeşler. |
| 28.Millǝtimin axi çixmiştür arşa , Dünyada keyf varimiş diyer Quarşa. Deduğum bu sözlǝr girsǝ her başa, Yetim qalmazidux biz dǝ qardaşlar. |
Milletimin ahı çıkmıştır arşa, Dünyada keyif var imiş der Kuarşa. Dediğim bu sözler girse her başa, Yetim kalmaz idik biz de kardeşler. |
| 29.Vaxtında Türk bizi çox dǝvǝt etti. Faxırın ǝmǝgi puç olub getti. Getmiyan babalar toprağa getti. Biz dǝ qaldux yetim yesir qardaşlar. |
Zamanında Türk bizi çok davet etti. Fakirin emeği mahvolup gitti. Gitmeyen babalar toprağa girdi. Biz de kaldık yetim esir kardeşler. |
| 30.Kim gǝldi yardıma Xırtız’da bizǝ? Az yesir almadi Gürci bir yaza. Allah getmiyannara verǝydi caza, Yetim qalmaziydux biz dǝ qardaşlar. |
Kim geldi yardıma Hırtız’da bize? Az esir almadı Gürcü bir yaza. Allah gitmeyenlere vereydi ceza, Yetim kalmaz idik biz de kardeşler. |
| 31.Türkiya’ya gedib gǝlǝn dǝ oldi, Qalan camaatin günahın aldi. Yaradan bu xalğa axıl verǝydi Belǝ qalmaziydux biz dǝ qardaşlar. |
Türkiye’ye gidip dönen de oldu, Kalan cemaatin günahını aldı. Yaradan bu halka akıl vereydi. Böyle kalmaz idik biz de kardeşler. |
| 32.Gǝler vaxitiçün hekiyat yazar, Nerǝsinǝ yâdımıza gǝlǝcax? Gǝlinǝ qızlara kimlǝr yardım edǝcax? Qalmaz baba diyan o vaxit bizim. |
Zaman gelir, hikâyeyi yazar, Neresine aklımıza gelecek? Gelin, kızlara kim yardım edecek? Kalmaz baba dediğimiz o zaman bizim. |
| 33.Aşindi cavannar sürǝr dǝvrani. Azerbaycan bizǝ yaxın dǝgül mi yani ? Dövlǝtini mǝzǝrǝ götürǝn hani? Tökün ǝtǝgizdǝn taşi qardaşlar. |
Şimdi gençler sürer devranı. Azerbaycan bize yakın değil mi yani? Servetini mezara götüren hani? Dökün eteğinizden taşı kardeşler. |
| 34.Bizim millǝt bu işlǝri qanmiyer yani Geyer kastüm şalvar almiştür ani. Deyin görem Sultan Süleyman hani? Düşünün siz gǝlǝcaği qardaşlar. |
Bizim millet bu işleri anlamaz yani Takım elbise giyer, almıştır onu. Söyleyin bakayım Sultan Süleyman hani? Siz geleceği düşünün kardeşler. |
| 35.Mal sayerdiz millǝtini qazahin Diyerdiz Misliman dinimiz yaxın. Bundan sora fikir edin, irǝli baxın, Düşünsǝzǝ gǝlǝcaği qardaşlar. |
Kazak milletinin malını sayardınız. Derdiniz ki Müslüman dinimiz bir. Bundan sonra düşünün, ileri bakın, Geleceği düşünsenize kardeşler. |
| 36.Gedǝrux ǝskǝrǝ cayillǝr bizdǝn. Alur düşman hayif babadan, anadan, qızdan. Kimimiz sağ qalur geriya bizdǝn? Qalmayın bu yerlǝrdǝ, gedin qardaşlar. |
Askere gideriz, çocuklar bizden. Alır düşman babadan, anadan, kızdan. Kimimiz sağ kalır geriye bizden? Kalmayın bu yerlerde, gidin kardeşler. |
| 37.Bir gün olur Azarbaycan gǝlür yâdıza, Vaxıt gǝldi getmax lazımdur bizǝ. Suser Urus hǝlǝlux, çixmiyer yüzǝ. Düşünün siz bu sözlǝri qardaşlar. |
Bir gün olur Azerbaycan gelir aklınıza, Zaman gelir, gitmek gerekir bize. Susar Rus şimdilik, çıkmaz yüze. Düşünün siz bu sözleri kardeşler. |
| 38.Oldi zaman Azarbaycan bizlǝr içün çalışti, Gǝndinǝ bu millǝti arxa bilmişti. Götürmǝyǝ parasız vagon vermişti. Yaldandi dövlǝtǝ bizim qardaşlar. |
Bir zaman Azerbaycan bizler için çalıştı, Bu milleti kendine yakın bilmişti. Götürmek için bir tren vermişti. Aldandı servete bizim kardeşler. |
| 39.Adım Әnsǝr, sözüm gǝlür axlıza, Baxmayın dövlǝtǝ ǝlliyǝ yüzǝ, Bu yerlǝr heç vaxit el vermǝz bizǝ, Gedin bu yerlǝrdǝn, qalmayın qardaşlar. |
Adım Ensar, sözüm gelir aklınıza, Bakmayın mülkiyete, elliye, yüze, Bu yerler hiçbir zaman el vermez bize, Gidin bu yerlerden, kalmayın kardeşler. |
| 40. Vǝtǝnǝ getmǝmiz bizim çǝtindür, Azarbaycan bizǝ ordan yaxşidür, Sözümüz, dilimiz bizim yaxindür, Belǝ gördüm bǝn o yeri qardaşlar. |
Vatan’a gitmemiz bizim çetindir, Azerbaycan bize oraya göre güzeldir. Sözümüz, dilimiz bizim yakındır, Böyle gördüm ben o yeri kardeşler. |
| 41.Bir gün olur başımıza dögǝrux, Xeyir vardur biz bu yeri ögǝrux, Axirda bu xalğ içindǝ yitǝrux, Belǝ olur bizim işlǝr qardaşlar. |
Bir gün olur başımıza vururuz, Hayır vardır biz bu yeri överiz, Sonunda bu halk içinde kayboluruz, Böyle olur bizim işler kardeşler. |
| 42.Adım Әnsǝr, sözüm geçmǝz millǝtǝ. Mǝvlǝ’m kömǝk etsin bizim ümmǝtǝ. O yerǝ getmǝyi pozdi Alma-Ata. Belǝ qaldi bizim işlǝr qardaşlar. |
Adım Ensar, sözüm geçmez millete. Mevla’m yardım etsin bizim ümmete. O yere dönme işini bozdu Almatı[19]. Böyle kaldı bizim işler kardeşler. |
Foto: Vatana dönme mücadelesinde bulunan bir grup Ahıska Türkü.
Ön sırada soldan dördüncü E. Odabaşev. Arka sırada soldan birinci Enser Hamit. Frunze 1966.
[1] Hırtız, Ahıska’da bir köy ismi. Ensar Hamit’in doğduğu köydür.
[2] Toloş, Ahıska’da Hırtız’ın yanında bulunan bir köy ismidir.
[3] Narman, Ahıska’da Hırtız’ın karşısında bulunan bir köy ismidir.
[4] Sireli, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[5] Gürcistan’da bir yerleşim yeri, bir şehir adıdır.
[6] Azgur, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[7] Minaz, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[8] Asminza, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[9] Manat, Azerbaycan para birimi.
[10] Ahıska’da meydan, tepe, çeşme vb. özel adlar verilirdi. Kurban ovası da bu özel isimlerden biridir. Bir alan adıdır.
[11] Peritarla, bir tarla adıdır.
[12] Saro, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[13] Ormo, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[14] Eşmekuban, özel bir yer ismidir.
[15] Laxşev, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[16] Camuş, manda anlamına gelir.
[17] Quarşa, Ahıska’da bulunan bir köy ismidir.
[18] Axılkelek, Ahıska’da bir köy ismidir.
[19] Almatı, Kazakistan’ın eski başkentidir.