İstenmeyen davranışların sağlıklı bir şekilde tanımlanması bu tür davranışların değiştirilmesi açısından belirleyici bir öneme sahiptir (Aydın 2000:149).

Sınıfta istenmeyen davranış öğrencilerin öğretmenlerin ortak haklarını istismar eden ihmal eden eğitimsel amaç plan ve etkinlikleri olumsuz etkileyen, engelleyen davranışlardır (Küçükahmet 2003:17).

Sınıfta eğitsel çabaları engelleyen her türlü davranış istenmeyen davranış olarak adlandırılır (Başar.1999:117). İstenmeyen davranış sınıfa derse zamana ve duruma göre değişebilmektedir. O halde herkesin üzerinde anlaştıgı istenmeyen davranışı listelemek ve tanımlamak oldukça zordur. Ancak öğrencilerin sınıf içerisindeki davranışları istenmeyen davranış olarak adlandırabilmek için dört temel ölçütümüz vardır (Kaya 2002:175):

1. Davranışın öğrencinin kendisinin ya da sınıftaki arkadaşların öğrenmesini engellemesi.

2. Davranışın öğrencini kendisini ya da arkadaşlarının güvenliğini tehlikeye sokması.

3. Davranışın okulun araç ve gereçlerine ya da arkadaşlarının eşyalarına zarar vermesi.

4. Davranışın öğrencinin diğer öğrencilerle sosyalleşmesini engellemesi

İstenmeyen davranışların sınıf içi, sınıf dışı pek çok nedeni olabilir. Biz burada bu nedenleri sadece başlıklar halinde verip, asıl konumuz olan bu davranışların düzeltilmesi için nasıl önlemler alınması gerektiği üzerinde duracagız.

İSTENMEYEN DAVRANIŞLARIN NEDENLERİ

A. İstenmeyen Davranışların Sınıf İçi Nedenleri

1-Sınıfın fiziksel düzenlemesi

2-Sınıfın yapısı

3-Öğretmenin özelliği

4-Öğrencilerin özellikleri

5-Öğrencilerin bir birleriyle olma ilişkileri

6-Eğitim programları

B. İstenmeyen Davranışların Sınıf Dışı Nedenleri

1-Öğrencinin aile ortamı

2-Öğrencinin yaşantı çevresi

3-Öğrencinin yetiştiği kültürel ortam

4-Okul yönetiminin demokratik bir okul ortamını oluşturamaması

5-Okul yerleşim düzeni

6-Etkili bir veli okul - öğretmen ilişkisinin sağlanamaması

7-Öğretim için gerekli kaynak ve araçların yokluğu

8-Etkili bir rehberlik hizmetinin sunulamaması

İSTENMEYEN DAVRANIŞLARIN ÖNLENMESİNE YÖNELİK YAKLAŞIMLAR

İstenmeyen davranışlar farklı özellikteki öğrencilerce farklı nedenlerle yapılabilir. Davranışlardaki bu çeşitlilik onlara karşı yapılacak eylemleri de çeşitlendirir. Genel olarak öğretmenlerin sınıfta istenmeyen davranışa karşı yaklaşımları üç grupta incelenmektedir. Bunlar insancıl yaklaşım, pazarlık yaklaşımı ve davranışı düzeltme yaklaşımıdır (Kaya 2002:178).

1. İnsancıl Yaklaşım

Genel olarak bu yaklaşımın temelinde insanın doğru yapacağına inanmak ve güvenmek vardır (Kaya 2002:178). Öğrencinin iyi niyetli ve güvenilir olduğunu, kendini kontrol etmesi gerektiğini ve uygun bir fırsat verildiğinde bunu yapabileceğini varsayar (Başar 1999:161). Eğer insan yanlış yapıyorsa bunu düzeltmek için dış etkenlerden çok insanın iç dünyasındaki anlayış ve kavrayışı uyandırarak kendi kendine doğruya ulaşmasını sağlanmalıdır. Bu yaklaşıma göre öğrencini sınıf ortamında istenmeyen davranışta bulunmaları durumunda öğretmen şunları yapar:

Öğrencileri dikkatli bir biçimde dinler
Öğrencilerle kendi duygu ve düşüncelerini paylaşır
Kesin bir ifadeyle istenmeyen davranış hakkında düşüncelerini ortaya koyar (Kaya 2002:178).

Bu yaklaşımda öğretmen öğrencinin davranışını değerlendirmez, yargılayıcı olmayan bir güven ortamı yaratır. Öğrenciye sorunla uğraşma şansı ve özğürlügü verir. Öğretmen buyurucu değil kolaylaştırıcıdır. Sorunu tanımlamaya, sonuçları bulmaya, çözüme ulaşmaya yardım eder (Başar 1999:161).

Öğretmen, günlük sınıf ortamının düzenlemesinde kendi gücünü ve rolünü ortaya koyarak dikkatleri istendik davranışa yöneltir ve bunları güçlendirici pekiştireçler verir. Bu yaklaşım öğretmenin sınıf düzenlemesi ve sınıf ortamındaki etkisini göz ardı etmez. Ancak öğretmen öğrencilere her şeyden önce güven vererek onları potansiyel bir sorundan çok doğru yapmaya egilimli bir insen olarak görmelidir (Kaya 2002:178).

2. Pazarlık yaklaşımı

Bu yaklaşımın temelini “herşeyin bir bedeli vardır” anlayışı oluşturur. Öğrenci istenmeyen bir davranışta bulunursa bunun sorumluluğunu almak ve sonucuna katlanmak zorundadır. Öğretmen sınıftaki istenmeyen davranışları değiştirmek ve düzeltmekle görevlidir (Kaya 2002:178). Öğretmen gerektiginde güç kullanarak öğrenci davranışını şekillendirir.

3. Davranışların Düzeltilmesi Yaklaşımı

Davranışları düzeltme yaklaşımının temelinde davranışçı psikolojinin ilkelerinin sınıfta istenmeyen davranışların düzeltilmesinde kullanılmasına dayanır. Bu yaklaşım, davranışların kontrol altına alınmasının doğuracağı olumsuz sonuçların önlenmesine dikkat çekmektedir. İstenmeyen davranışların oluşmasına göre farklı stratejiler uygulanmaktadır. Bunlar sorun davranışı gözlemlemek, pekiştireç vermek, söndürmek, öğrencilerle anlaşmak, yaklaşık istendik davranışı kabul etmek ve derse dönmektir (Kaya 2002:178).

İSTENMEYEN DAVRANIŞLARA KARŞI STRATEJİLER

1. İsteneni Çağrıştırıcı Davranmak

Öğrenciyi istenen davranışa iletmenin bir yolu öğretmenin örnek, anlayışlı destekleyici davranmasıdır. İstenmeyen değil, istenen davranış gündemde tutulmalı öğretmende bunun modeli olmalıdır. Tutarlı bir biçimde iyi niyetle kendine ve başklarına saygılı sorumlu bir genç olarak davranan insanlar olumlu davranışı daha çok gösterirler.

İletişimde kullanılan dil öğrencinin kullanması istenilen olumluyu çağrıştıran olmalıdır. Yaramaz, haylaz gibi sıfatları zamanla öğrenci kendine mal ederek böyle olmaktan sıkıntı duymamaya başlar ve böyle olmaktan sıkıntı duymaz.

Olumsuz sözlerle etiketlenmek çocuğun “nasıl olsa böyleyim” diye düşünüp eyleminde haklı olduğu yargısına varması sonucunu doğurur. Olumsuz etiketlenmenin yanında olumlusu da sakıncalı olabilir. Başka çocuklar alınabilir, kıskanabilir, moralleri bozulabilir. Öğrenci değil, davranış nitelenmelidir (Başar 1999:149).

2. İstenen Davranışa İnandırmak

İnsanları kandırmak kolay; inandırmak güçtür. İnandırmak için uzun süreli, sabırlı, örneklemeli, somut durumlar yaratıcı çabalar gerekir. Bunun için kullanılacak çeşitli yollar vardır.

İstenen davranışın yararını belirtmek, istenen zevk veren sonuçları göstermek

Olumlu örnekler inanmayı kolaylaştırabilir (“ben hep böyle yaptığımda insanlar benden hoşlanıyor...”vb.)
Davranışların yasallığını belirtme yapılmasını kolaylaştırabilir (“kural böyle, bana böyle söylendi,böyle yapmamız gerek...”vb.)
Başkalarınca da öyle davranıldığının örneklenmesi (“uygar herkes burnunu mendille siliyor.”)
Şuçluluk duygusu uyandırılarak uygun davranış alıştırılabilir (“böyle yapmazsak başkaları incinebilir.”)
Aksi davranışların zarar ve ceza getireceğinin belirtilmesi de uygun davranışa götürücü olabilir (“böyle yapmazsan zararlı çıkarsın, mutsuz olursun.”).
İstedigini belirtmede bir yoldur (“böyle yapmanı istiyorum, senden bunu bekliyorum.”)
Davranışın gruba ve başka insanlara karşı görevi olduğunu söyleyerek inandırma da bir yöntemdir (“grubun böyle davranmana ihtiyacı var...”vb.)

3.İstenen Davranışı Güçlendirmek

İstenen davranışın bir kez yapılmasını sağlamak yetmez. Davranış yerleşinceye kadar izlenmeli, uygulanan yöntem sürdürülmeli, ğerektiginde değiştirilmelidir. İstenen davranışın gösterilmesini ve yerleşmesini saglamanın yolları olarak övgü ve ödülle destekleme (olumlu pekiştireç), övgü ve ödülü kaldırma (ara verme), istenmeyen bir sonuca son verme (olumsuz pekiştireç), acı ve sıkıntı veren bir uyarıcıyı verme (ceza) önerilmektedir.

İstenen tepkinin pekiştilmesi istenmeyeni ortadan kaldırır. Pekiştirme davranışın arkasından gelen süreci uzatan, sıklığını, olma olasılığını arttıran bir olaydır. İyi davranışı ödüllendirme onun sürmesine hizmet eder. Gülümseme, yüksek not verme, bir kaç dakikalık baş zaman verme, iyi bir söz söyleme, yakınlık gösterme, ilgilenme, beğendiğini belli etme gibi.Bir pekiştireç amaca götürüyorsa sürdürülmeli ama bıktırılmamamlıdır. Bunun için pekiştireçlere belli sürelerle ara verilmelidir. Fakat bu istenmeyen davranışı şeçtirecek kadarda olmamalıdır. Pekiştireç amaca götürmüyor ise değiştirilmelidir. Fiziksel pekiştireçler birincil pekiştireçler olarak adlandırılır (yiyecek,içecek tuvalet ihtiyacı....vb). İkinci pekiçtireçler sosyaldir. Gücünü birincilerle olan ilişkilerden alır. Birinci pekiştireçler verilince ikincilerden biri verilerek desteklenmelidir. Olumlu pekiştireç istenen davranışlara ulaşabilmek için davrananın zevk alacağı, hoşlanacağı sonuçlar doguran eylem ve öğelerdir.

4-İstenen davranışı kolaylaştırmak:

İstenen davranışı göstermek bazı engellerin aşılmasına bağlıysa, öğrenci bu davranışa isteksiz, çekingen olabilir. İstenen davranışın gösterilmesi istenmeyenin gösterilmesinden daha kolay oldugunda öğretmenin işi kolaylaşacaktır. Bunun sağlanması sınıfın fiziksel, eğitsel, sosyal düzenine bağlıdır.

Sınıf ortamı seçenek sağlayıcı olamalı, öğrenciyi kişsel özelliklerine uygun farklı durumlarla, olanaklarla karşı karşıya getirmeli,
Öğretim proğramı öğretim hızındaki farklar gözetilerek düzenmeli; öğrenci okulda farklı ilgilere seslenen sosyal etkinliklerde bulunmalıdır.

Çocuk uygun durumlarda ulaşamadığı gereksinimlerine yanlış davranışlarla ulaşmayı dener. Seçenek kıtlığı yetenekli, başarılı öğrencilerin ilgi ve gereksinimlerinin karşılanmaması istenmeyen davranışlara yönelmelerine yol açar. Gereksinimleri öğretmenlerce iyi tanınmayan bu öğrenciler uyumsuz, geçimsiz, yaramaz olarak nitelenip dışlanabilirler. Öğrenci dersten kopar; soğur yetenekleri ziyan edilir.

Öğrencilerin bir kısmı çeşitli nedenlerle ilgi ve gereksinimlerini açıkça belirtemez, söyleyemez. Öğretmen hem onlarla ilgili çok bilgiye ulaşarak onları tanımaya hem de dikkatli bir gözlem ve anlayışla bunları fark edip karşılanmalarını kolaylaştırmaya çalışmalıdır.
Başarı olasılığı arttırıcı, denetlenen beklentilerin sınıf kuralları yoluyla, açıkça belirlendiği etkinliklerin uygun bir sıra ile ve herkesi işe koşup süreçteki öğrenci davranışlarını belirleyici şekilde planlandığı, bir sınıf ortamında istenen davranışlar daha çok görülecektir (Başar 1999:147, 149, 150, 151, 152, 156, 157).

İSTENMEYEN DAVRANIŞLARA KARŞI EYLEMLER

Öğretmenin bütün çabalarına karşı ister istemez sınıfta istenmeyen davranışlar öğrenme öğretme etkinlikerinin amacına ulaşmasını engelleyici durumlar olabilir. Bundan kaçınmak çoğu zaman olanaksızdır. Ancak istenmeyen davranışların neden kaynaklandığını bilmek bu davranışların düzeltilmesinde öğretmenin işini kolaylaştırır.

Sınıfta herşey normal giderken öğretmen bir anda birden fazla istenmeyen davranışla karşılaşabilir.

Örneğin: Bir öğrencinin defterini ya da masanın üstünü karalamaya başlaması diğer yandan bir başka öğrencinin arkadaşlarına bir şeyler atması, bir başkasının elindeki cep telefonu ile masanın içerisinde oyun oynaması ya da gelen iletileri okuması, bir başka öğrencinin kafasını masanın üzerine koyması öğretmenin karşılaşacağı birden fazla istenmeyen davranışın aynı anda görülebileceği durumlardır.

Bu durumda öğretmen sınıfta istenmeyen davranışları ortadan kaldırırken, diğer taraftanda öğrencileri derse karşı motive etmelidir (Kaya 2002 182-183).

Öğretmen sorun durumunda kendinden emin, güvenli ancak hata yapan öğrencilerin de iyi niyetine inanan bir tutum sergilemelidir; çünkü istenmeyen davranışın değiştirilmesi öğrencinin kişilik değerleri ve öz güven duygularının pekiştirilmesine bağlıdır (Aydın 2000:155).

Öğretmenin sınıftaki rolü öğrencilerin istendik davranışlarına rehberlik etmek, yardımcı olmak, öğrenmeyi kolaylaştırmak ve sınıfta istenmeyen davranışların oluşmasına engel olmaktır (Kaya 2002:183). Sınıfta oluşan istenmeyen davranışları önlemek ve düzeltmek amacıyla öğretmenin uygulayabileceği stratejiler vardır. Bunlar: (Görmezden gelme, Uyarma, Doğru davranışı gösterme, Umursamama, Fiziksel müdahele, Derste değişiklik yapmak, Sorumluluk vermek, Öğrenciyle konuşmak, Okul yönetimi rehberlik servisi ve aile ile iletişim kurmak, Ceza.)

1. Görmezden Gelmek

Bazı davranışlar yoğunluk, süreklilik, yaygınlık göstermeden sadece o anın durumsal koşullarına bağlı olarak ortaya çıkan masum öğrenci kusurlarıdır. Bu tür sorunları promlem durumu gibi algılamak doğru değildir.Ancak öğretmen görmezden geldiği davranışı pekiştirmekten kaçınmalıdır.Böyle bir durumda öğrenci hatalı davranışının öğretmen tarafından onaylandıgı yanılgısına düşebilir. Dogal olarak hata hususunda hiç bir dönüt almayan öğrenci tutumunu değiştirme gereksinimini duymaz. Bu nedenle öğretmen yüz ifadesini, beden dilini kullanarak davranışı fark ettiğini göstermelidir.

Görmezden gelmek hatalı davranışın farkında oldugunu arşı tarafa esnek bir iletişim diliyle yansıtabilme ustalığının anlatımıdır. Ancak dikkatli kullanılmadığında görmezden gelme yönteminin ciddi sorunlara neden olması mümkündür (Aydın 2000:158.159).

2.Uyarma

İstenmeyen davranışa karşı öğretmenin beklemeden uyarma eğlemine geçmesi önerilmektedir. Aksi halde yanlış davranış sürer. Öğrenci öğretmenin gördüğü halde harekete geçmediğini görürse bundan onay ve cesaret alabilir.Yanlış davranışların vaktinde görülmesi öğretmenin sınıftan haberdar olduğunu gösterir. (Başar 1999:166).

Uyarma yöntemi kademe kademe gerçekleştirimelidir.Uyarma yönteminden biri vucut dilinin uzaktan kullanılmasıdır.bunuda ilk basamagı istenmeyen davranışı yapanla göz teması kurmaktır.(Başar 1999:166).

Göz Teması

Öğretmen istenmeyen davranışı sergileyen öğrenciyle göz teması sağlayarak öğrencinin yaptığı davranışın farkında olduğunu ve bu davranışını onaylamadığını göstermesidir. Göz teması sonucunda öğrencinin istenmeyen davranışı bırakması umulur. Öğrencinin yaptığı istenmeyen davranışı yanlızca öğretmen fark etmiş olabilir ve sınıfın olayın farkına varmasını engellemek için yanlızca göz teması kullanılır. Ara sıra öğretmenlerimiz o anda müdahele etmeden dersin sonunda konuşmayı tercih etmektedirler. Bu durum sakıncalıdır. Çünkü diğer öğrenciler sorunun farkına vardıklarında istenmeyen sonuçlar ve yorumlar çıkarabilirler (Kaya 2002:183).

Uyarma yöntemlerinden biri öğrenciyle göz teması kurulamadığında vücut dilinin yakından kullanılması olan yaklaşımdır. Öğretmenin fiziksel yakınlığı öğrencinin bu durumu hissedip yanlış davranışı bırakmasına yol açabilir.

Yanına yaklaştığı halde öğrenci öğretmenin farkına varmamış ve istenmeyen davranışı sürdürüyorsa üçüncü yönteme başvurulabilir. Dokunma, öğretmen varlığını dokunarak duyurabilir. Öğrencinin masasına, eşyasına, omuzuna dokunabilir (Başar 1999:168).

Sözlü Uyarı

Öğretmen istenmeyen davranışla karşılatığında bu davranışı yapan öğrenciyle bire bir iletişimden çok, duruma genel olarak müdahele edebilir. Örneğin: “Sağ köşe, Sol köşe, Arka taraf neler oluyor.” gibi sınıfın tümüne istenemeyen davranışı onaylamadığı söylenebilir (Kaya 2002:184).

Sözel uyarılar farklı anlam ve duygu taşıyan bir sesle yapılmalı ve yumuşak olmalıdır. Kabul edilmeyenin öğrenci değil, davranışı olduğu belirtilmelidir. Öğrencinin,halen daha değerli ve saygıya değer oldugu vucut diliyle kendine iletilmelidir (Başar 1999:168).

Soru sorma ve söz hakkı verme de diğer bir sözel uyarı yöntemidir.” Şimdi söz sırası sizde.” denerek öğrencinin istenmeyen davranışı bırakması sağlanır (Başar 199:168).

Soru Sorma

Öğretmen istenmeyen davranışı gösteren öğrenciye soru sorabilir. Bu sorular dersle ilgili olabileceği gibi o andaki öğrencinin sorunuyla da ilgili olabilir Örnegin: “Niçin dersi dinlemiyorsun, neden arkadaşlarınla sürekli konuşuyorsun...?vb” gibi sorular duruma göre çogaltılarak öğrenciye sorulabilir. Bir başka yöntemde öğretmenin yaptığı eylemle ilgili soru sorarak istenmeyen davranış hakkında sınıfı haberdar etmesidir. Böylece öğrencinin yapmış olduğu davranışın bütün sınıfın farkına varması sağlanarak tekrar edilmesi önlenmiş olur (Kaya 2002:184).

3. Doğru Davranışı Gösterme

Öğretmen sözlü uyarı yapmadan önce istenmeyen davranışı yapan öğrencinin yanına yaklaşır ve öğrencinin derse dönmesini sağlar. Örneğin: Öğretmen elinde dergi, gazete, ya da farklı bir kitap okuyan öğrencinin yanına gelerek onları masanın içerisine koyar. Bir başka örnek ise öğretmen masayı karalayan bir öğrencinin yanına gelip elindeki kalemi alıp masanın üzerine koyar (Kaya 2002:185).

4. Umursamama

Ara sıra öğrenciler yanlızca öğretmenin dikkatini çekmek için istenmeyen davranışı gösterir. Öğretmenin istenmeyen davranşı gösteren öğrencilerle ilgilenmemesi ve istendik davranışı gösterenlerle ilgilenmesi öğrencilerin istenmeyen davranışları bırakmasını sağlıyabilir (Kaya 2002:185).

Öğretmen sınıftaki bazı öğrencilerin sürekli ayakta dolaştıklarını ve bu sorunu bir türlü çözemediklerini anlatıyor. Öğretmenin değişik stratejiler denemesine karşılık bu öğrenciler istenmeyen davranışlarından vazgeçmiyor. Belli bir süre sonra öğretmen stratjini değiştirip ayakta dolaşan öğrencilerle hiç bir şekilde iletişime geçmiyor ve onları umursamıyor. Yanlızca yerinde oturan öğrencilerle muhatap oluyor. Öğretmenin kararl tutumu karşısında öğrenciler sınıfta gezme davranışından vazgeçiyor (Kaya 2002:185).

5. Fiziksel Müdahale

Öğretmenin istenmeyen davranış da bulunan öğrencinin yeri ve ortamının değiştirmesidir. Örneğin: Öğretmen ders anlatırken arka sıradaki iki öğrenci kendi aralarında sürekli olarak konuşuyor. Öğretmen bunların ayrı yerlere oturmalarını isteyebilir ya da birini öne çıkarabilir. Bazı öğretmenler bu durumda öğrenciyi dışarıya çıkarmaktadır ancak öğrenciyi dışarıya atmakla ödüllendirmiş oluruz. İlk ve orta öğretimde öğrencilerin dışarıya çıkarılması yasaktır ve öğretmen bunu yapmadığında idari soruşturma karşı karşıya kalabilir (Kaya 2002:186).

6. Derste Değişiklik Yapmak

İstenmeyen davranış derse ilginin azaldığını ve dersten kopulduğunu gösterir. Ders öğrenci için ilginç olmaktan çıkmıştır. Öğretmenin sınıfı ilginç bir yer yapması gerekir. Dersin düzeni, akış hızı ve yönetsel başarıyla ilgili kararsızlık ve geçikme ders dışı davranışları artırır. Böyle durumlarda ortam, yöntem ve öğretmen davranişlarının bir kaçında değişiklik yapmak gerekir. Sorunları sınıf etkinliğine katılmayan öğrenciler yaratır ve diğerlerini de etkinliklerden koparabilir. Bu durumda istenmeyen davranışın nedenini ortadan kaldırmak, o öğrencileri sınıf etkinliğine katıcı düzenlemelere baş vurmak gerekir. Sorun siddetlenmiş ders ikinci plana itilmiş, duygu mantığın yerine geçmişse derse bir süre ara vermek gerekir. Ara vermek, sürdürülen etkinliğe ara verip başka uğraşa geçme olabileceği gibi dersi kesip “beş dakika sonra sınıfa geliriz şimdi biraz dışarı çıkıp hava alalım”denip sınıf dışına çıkarmada olabilir (Başar 1999:169).

7. Sorumluluk Verme

Yapılacak bir iş olmadığını düşünen veya işi ona ilginç gelmeyen öğrencinin istenmeyen davranışa yönelmesi doğaldır. Bu durumda ona bir iş vermek işini ilginç olanla değiştirmek yararlı olur. Bunun için öğrenci iyi tanınmalıdır. Özet çıkarma, rapor yazma, kayıt tutma, dersteki sunu surasını yazıp sırası geleni duyurma, araç getirip götürme, karatma ve aydınlatma görevi, kura çektirme gibi sınıf içi yapılabilecek eğitsel kol ve etkinliklerde daha geniş seçeneklerle, öğrencinin işe yöneltilerek istenmeyen davranışı değiştirmede kullanılabilir. Ödev ve görev verme en az karşı gelinen davranışlardandır. Öğrenci bu verilenleri yaparak arkadaşları arasında üstünlük ve beğeni kazanabilir. Yalnız ödevin ceza olarak algılanmamasına dikkat edilmelidir. Görev ve ödev yoluyla verilen sorumluluklar, öğrencinin kendi davranışını kontrol sorumluluğunu üstlenmesine yardım etmelidir. Bunda öğretmenin inanılan, güvenilen, destekleyen olması önemlidir. Böyle öğretmenler yetkici- serbest bırakıcı olanlardan dahada etkili olmuşur (Başar 1999:169,170).

8. Öğrenciyle Konuşma

Sınıfta sorunu dolaylı yollarla çözme girişimleri istenilen sonuçları vermezse veya sorunun önemi nedeniyle veremiyeceği baştan belli olursa sorunu konuşarak çözmeye çalışmak gerekir. Konuşma ders içinde-dışında, kişiyle-grupla yapılabilir. Konu diğer öğrencilerin de konuşup davranışlarının değiştirmelerine yardımcı olacaksa kişsel olmadan ders içerisinde konuşulur. Olayı kişiselleştirmeden, birey söz konusu edilmeden yanlızca istenmeyen davranış ele alınmalıdır. Bu yöntem henüz davranışı göstermeyen ama eğilimi olanlar üzerinde de etkili olur. Bunun için baskı ve azarlama değil, davranışın bir kaç adım sonrası gösterilerek bilincine seslenme metodu kullanılmalıdır. Sınıfta grupla konuşmanın kişiselleşmemesi önemlidir. Bireyin yaptığı istenmeyen davranışla ilgili konuşmak dersi aksatacaksa, sınıf dışında konuşulmalıdır. Öğrenci içinde uygun olacağı bir zamanda, diğer öğrecilerin farkına varmamasına dikkat edilerek öğrenci görüşmeye çağrılır. Bunun için okul yönetici odaları ve rehberlik servisi odaları kullanılabilir. Öğretmen okul dışında bir süre yürüyerek de konuşabilir. Bu yöntenlerden uygun olan öğrencinin yaşı psikolojik durumu, duygusal hali gibi özellikler gözetilerek seçilmelidir. Örnegin :Ergenlik çağındaki bir öğrenciyle karşı cinsten bir öğretmenin konuşması sıkıntı yaratabilir.

Öğrenciye ders dışında konuşma, diğer öğrenciler yanında alınacak olumsuz tepkilerin sıkıntılarınıda önler. Öğrenci diğer arkadaşları bilmeden, onları ne düşüneceğini kaygı etmeden rahatça konuşabilir. Aynı durum öğretmen içinde geçerlidir. Öğrenciyele yapılacak konuşmanın en kısa zamanda yapılması gerektigini savunanlar aradan zaman geçmesi durumunda, öğrenci davranışının onaylandığı en azından pek olumsuz ğörülmediği düşüncesini verebileceğini ifade ederler. Bu nedenle yanlış davranan öğrenciyle en kısa zaman da konuşulmalıdır. Sınıf dışında konuşmak öğretmene düşünmek plan yapmak için zaman sağlar. Öğretmen ve öğrenci öfleli iseler aradan geçecek zaman soğukkanlılığın kazanılmasına yardım eder. Öğrenciyle konuşmak yanlız bir davranış için değil öğrencinin eylem ve yönelimlerinin tümü için destekleyici nitelikte olmalıdır ( Başar 1999:170, 171, 172).

9. Okul Yönetimi Rehberlik Servisi ve Aile İle İletişim Kurmak

Bazı davranış sorunları öğretmenin okul yönetimi ve rehberlik servisi ile işbirliği içerisinde çalışmasını gerektirir. Esasen ilke olarak öğretmenin her konuda okul yönetimi ve rehberlik servisiyle iletişim kurması beklenir. Ancak sınıf içerisinde oluşan bazı davranış sorunları öğretmen tarafından çözüme kavuşturulabilir. Ne var ki okul içerisinde ve çevrede oluşan şiddet grupların neden olduğu yıkıcı madde bağımlılığı gibi ağır davranış promlemlerinin çözümünde özellikle okul yönetimi sorumludur. Ayrıca devamsızlık, yalancılık, okuldan kaçma gibi istenmeyen davranış yönetiminde öğretmenin kurumsal destekten yararlanması gerekmektedir. Davranış sorunlarının çözümü kollektif bir işbirliği gerektirmektedir. Öğretmenin rehberlik servisinde görevli eğitim uzmanlarıyla çalışma alışkanlığı kazanması öncelikle kendisinin işbirligi içerisinde hareket etmesine bağlıdır. Öğretmen rehberlik servisi uzmanlarıyla sorunu tartışarak, çözüm sürecinde izlenmesi gereken yaklaşımı belirlemelidir. Davranış sorunları gözlemlenen öğrencilerin rehberlik servisi tarafından izlenmesi sırasında öğretmen uzmanlarla görüş alış verişinde bulunmalıdır. Bu aşamada daha önce sorun hakkında bilgilendirilen anne-babanın desteğinden yaralanılmalıdır. Öğretmen rehberlik servisi ve ailenin davranış yönetiminde dayanışma içerisinde hareket etmesi sorunun çözümünü kolaylaştırır. Ancak bunun için tarafların sorunların nedenlerini betimlemesi ve sonuçları hakkında benzer bakış açılarına sahip olması gerekir. Buna göre öğretmen sorunun her aşamasında olduğu gibi rehberlik servisiyle kurulan ilişkiden doğan sonuçları da aile ile paylaşmsalıdır. Aile ile yapılan görüşmede gözlemlenen davranış sorununun niteliği kapsamı yoruma yer vermeyen nesnel bir yaklaşımla aktarılmalıdır. Taraflar arasında güven duygusunun geliştirilmesi daha çok öğretmenin mesleki yeterliliğine bağlıdır. Bu amaçla öğretmen tutarlı, planlı bir yaklaşım izleyerek sorun çözme sorumluluğunun paylaşılmasıdır. Buna göre öğretmen, rehberlik servisi ve aile ile görüşmeden önce amaçları gündemi belirlemelidir.

Sorunlu davranışa karşı geliştirilecek önlemlerin belirlenmesinde tarafların anlaşması ve birbirlerine tutarlı davranmaları gerekir. Ayrıca alınan kararların uygulanması ve sonuçların değerlendirilmesi aşamasında karşılıklı görüş alış verişi sürdürülmelidir. Esasen öğretmenin okul yönetimi, rehberlik servisi ve aile ile kalıcı kurumsal ilişkiler içerisinde olması mesleğinin gereğidir. Ancak güvenilir, etkili ve anlamlı bir bağın oluşmasında en önemli faktör öğretmenin insan ilişkilerinde yeterliliğidir (Aydın 2000:162,163,164).

10. Ceza

Ceza öğretmenin öğrencinin istenmeyen davranışına karşılık öğrencinin hoşa giden şeylerden alıkoyması ya da öğrencinin hoşuna gitmeyen işleri yaptırmasıdır. Örnegin: İstemeyen davranışta bulunan öğrenciyi tenefüse çıkarmama ya da ödevini yapmayan öğrenciye daha fazla ödev verilmesi hoşa gitmeyen işlerdendir. Kısacası ceza alan öğrenci bazı haklardan mahrum olur. Kabul etsek de etmesek de öğrencilerin öğretmenlerin sınıf kontrolü ve yönetiminde ceza kullanmaları bir gerçektir. Öğretmenlerin kullandığı cezalar farklılık göstermemektedir. Çoğu öğretmenlerimiz ğörevlerine ilk başladıklarında cezaya tümüyle karşıdır. Ancak zamanla ceza verenler tarafına geçmektedir. Hatta öğretmenlerimizin çoğunluğu cezaya karşı olmalarına rağmen sınıfta uyguladıklarını ifade etmektedirler (Kaya 2002:186). Ceza istenmeyen davranışa karşı en son başvurulabilir olmalı diğer seçenekler işe yaramadığında düşünülmelidir. Öğretmen cezadan çok önleyici yöntemlere başvurmalı ama ceza vermemek uğruna dersin engellenmesine de izin vermemelidir. Ceza davranışla orantılı olarak davranışın yinelenmesini engelleyecek şekilde uygulanmalı, bunun içinde öğrenci neyi nasıl yaptığı için ceza aldığını bilmelidir. Cezalar istenmeyeni vermek ve istenenden yoksun bırakamak olmak üzere iki grupta toplanır. Örnegin: Sıranın üzerine yazı yazan öğrenciye o sıranın hatta diğer sıraların üstünü temizletmek istenmeyenin verilmesi türünden bir cezadır. İstenenden yoksun bırakmak dışlama -erteleme şekinde olabilir. Sınıfın ortak bir etkinliğinden, televizyon izlemekten yoksun bırakmak bir dışlamadır ( Başar 1999:174,175).

Cezanın Etkisi

1- Çoğu zaman eğitimciler istenmeyen davranışların engellenmesinde ve istendik davranışların kazanılması sürecinde cezanın etkisinin boyutunu tartışmaktadırlar. Kısa süreli cezanın etkili olduğunu söyleyebiliriz. Ancak psikologlar ve eğitimciler cezanın uzun sürede istenmeyen sonuçlarının olabileceğine dikkat çekmektedirler.Örnegin: Öğretmen tarafından azarlanan bir çocuk okula karşı fobi geliştirebilir.

2- İkinciside model alma gücüdür. Öğretmenin yaptığı bütün davranışlar sınıf tarafından dikkatlice izlenir ve benimsenir. Öğretmenin sınıfta bir öğrenciyi sert şekilde azarlaması diğer öğrenciler tarafından model alınarak iletişim ve etkileşimde öğretmenin gösterdiği davranış biçimi gösterilir.

3- Üçüncü etkisi de bağışıklık kazanmasıdır. Cezanın tekrarı birey üzerinde düzeltici etkisini kaybettirir. Diğer bir ifadeyle ilk uygulandığında bireyi rahatsız eden ceza sonradan etmeyebilir.

Ceza vermede uyulması gereken ilkeler

1. Cezaya olabildğince az başvurmak:

2. Ceza nedenlerini açıklamak

3. Öğrenciye alternetif sunarak öğrencinin pekiştireç kazanması sağlanmalıdır.

4. Eğer olanaklıysa istenmeyen davranışı istendik davranış haline getirmek

5. Fiziksel cezayı kullanmaktan çekinmek.

6. Sinirli olundugu zaman cezaya başvurmamak.

7. Istenmeyen davranışın bitimini beklemeden hemen başında cezalandırmak (Kaya 2002:186.188.189).

İSTENMEYEN DAVRANIŞLARA KARŞI EYLEMLER SIRA DİZİNİ

İstenmeyen davranışlara karşı eylemlerin seçimi eylemin türüne, şiddetine, başkalarını etkileyişine, eylemin amaçlarına ve olası sonuçlarına göre değişir. Yine de bu eylemin bir sıraya göre yapılması gerekir.

Yapılacak her türlü eylemin ilk basamağının anlamaya çalışmak olduğu söylenebilir. Eylemin nedeni ve öğrencinin niyetine uygun yönetimin seçimi buna bağlıdır. Örneğin: Arkadaşıyla konuşan biri için eylem kısa sürüyorsa görmezden gelmekle başlanabileceği gibi, kitap defter getirmeyen için dersten sonra konuşmakla başlanabilir. Eylem sıra dizini izlemede ve eylem seçmede temel kaygılardan biri sınıfın eğitsel işlevini bozmamak olmalıdır. Bir öğrencinin istenmeyen davranışa karşı kullanılan eylem diğerlerini olumsuz etkileyecekse eylem seçiminin ve sırasının uygun olduğu söylenemez. Eylem sıra dizini, sınıf düzenini ve ders akışını en az aksatandan başlanmalıdır. Bu sorunların büyümesini önler, öğrenciye davranışlarını düzeltme sanşı verir. Küstah ve kindar öğrenci engellemelerinde ilk eylem, paniklememek, öfkelenmeden duruma hakim olduğunu göstermek olmalıdır. Bu durumda ilk iş öğrencilere bir görev vererek yapmalarını istemek olabilir. İkinci basamak sorunu yaratanla ilgilenmek olabilir. Bu ilgi sorunu o an için dondurmak ve dersten sonra konuşmak için öğrenciyle yapılan soğuk kanlı bir anlaşma olabilir. Bu öğrenciye davranışlarıyla ilgilenildiğini gösterdiği için ilgi çekme amaçlı eylemler için uygun olabilir. İstenmeyen davranışı yapana onun gibi değil diğer öğrencileri de etkiler, öğretmenin yanında yer almalarını sağlar. Elbette uygun eylem sıra dizininin sonunda okul yönetimine başvurmakra vardır. Sorumsuz davranışlar hemen hemen her sınıfta görülebilir. Bunların çoğunu amaçsız yapan öğrenci de bilinçsizdir. Sorunun kaynağı öğrencinin yetersizliği ise yardım edici güdü yokluğu ise güdü sağlayıcı eylemlere karşı davranışa başlamak gerekir. Okulda seyrekte olsa zorbalık ve kabadayılığa rastlanabilir. Yetişme çağında olan, kimliğini bulmaya, kendini kanıtlamaya çalışan öğrenci bu gereksinimlerini sanat ve spor gibi etkinliklere yöneltilerek karşılanmadığında bunları güç kullanarak karşılamaya girişebilir. Bu öğrenciler çogu kez yalnızdır. Bu durumda sorunun anlaşılmasını sorumluluk verme eylemi izleyebilir. Toplu ceza, alaycı söz, özür dilemeye zorlama, ceza amaçlı ödev, bedensel ceza eylem sıra dizin içerisinde yer almamalıdır. Eylem sıra dizinlerinde olumlu davranışla bitenlerin sonunda ödül verilmelidir. Buna hapı süslendirme veye tatlandırma yöntemi denir. Örneğin: Masaların temizlenmesi bitince bir öykü okuyacağız veya bir şarkı söyleyeceğiz. Öğrenci istenmeyen davranıştan vazgeçince, işte şimdi oldu güzel denilebilir.

KARŞI EYLEMLERDE GÖZETİLMESİ GEREKENLER

İstenmeyen davranışta bulunan öğrenciye karşı eylemde bulunurken, bu eylemin amaçları; öğrenciyi, sınıfı, dersi, öğretmeni nasıl etkileyeceği gözetilmelidir.

Sınıf Ortamının Bozulmasını Engellemek

Davranışı hedeflemiş olan eğitim her öğrencinin davranışıyla tek tek ilgilenmesini gerektirir. Ama bir öğrencinin istenmeyen davranışlara veya bunlarla ilgili tutumlara sahip olmasına yol açmamak gerekir. Bunun için de bir sorunla uğraşırken sınıfın o andaki işleyişini olasınca az engellemeye çalışılmalıdır. Öğretmen öğretimden çok düzenle uğraşmamalıdır. Bu yönelim sınıfın duygusal havasını, öğrenme ortamını bozar. Ama öğrenci istenmeyen davranışı yapar ve sürdürürse bu da öğrenme ortamını bozar. Öğretmen bu ikilemi denge içerisinde çözebilmeli; ne öğrencinin istenmeyen davranışı sürdürmesine ne de sınıf ortamının bozulmasına izin vermelidir.

Öğrenci Direncinin Yönetimi

Öğretmenin istemeyen öğrenci davranışlarına karşı tepkisi her zaman istenerek benimsenmez. Öğrenci bu tepkiyi açık ya da gizli bir direçle karşılayabilir. Sınıf tartışmalarına az katılma bu direncin gizli, dersle ilgili olarak öğretmenle sık sık tartışma da açık şekline örnek olarak verilebilir.Öğrencilerin, kendilerini derse vermelerini sağlayıcı bir program ve yönetim istenmeyen davranışları azalttığı gibi öğretmene karşı öğrenci direncini de azaltır. Bir araştırmada öğrencilerin öğretmenin karşı davranışına tepkileri, Öğretmen itesinden çok öğrencinin kendisini derse vermesinden etkilenmiş olduğu sonucuna varılmıştır. Yanlış davranışın çoğu çevre açısından uygundur. Öğrenci sınıfta uygun bir çevre bulursa yanlış davranışa öğretmenin tepkisine direnmeye cesaret eder. Öğretmen sınıfta böyle bir çevre oluşmamasına çalışmalıdır (Başar 1999: 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182).

KAYNAKÇA

AYHAN Aydın; Sınıf Yönetimi, Alfa Yayıncılık, İstanbul, 2000.

BAŞAR Hüseyin; Sınıf Yönetimi, M.E.B Yayınları, Ankara, 1999.
KAYA Zeki; Sınıf Yönetimi, Pagema Yayıncılık, İstanbul, 20002.
KÜÇÜKAHMET Leyla; Sınıf Yönetimde Çağdaş Yaklaşımlar, Nobel Yayıncılık, Ankara, 2002.